مروری بر القاب اختصاصی امیرالمؤمنین علیه السلام

بسم الله الرحمن الرحیم

مروری بر القاب اختصاصی امیرالمؤمنین علیه السلام

مقدمه:

تربيت ديني افراد در اسلام بسيار مورد توجه قرار گرفته است، از اين رو تكيه بر الگو پذيري از بزرگان ديني مورد تاكيد قرآن است (احزاب، 21) بدين جهت شناخت جایگاه و شخصیت بزرگان دین و افرادی که در راستای تعالی اسلام نقش موثر و قابل توجهی داشته اند، حائز اهمیت است زيرا موجب معرفت افزايي نسبت به ايشان شده و مسیر هدايت را هموار می سازد.

امير مؤمنان علیه السلام که از نظر شیعه، داراي امامت الهی است (كليني، 1407، ج1، ص277)، به گفته ي عالمان اسلامي داراي شاخصه هاي ويژه اي است به گونه اي كه براي هيچ يك از صحابه به اندازه ايشان روايات معتبر در فضايل نقل نشده است (حاکم نیشابوری، 1411، ج3، ص116) از اين رو ضرورت بررسی صفات ایشان در منابع تاریخی و روایی، دو چندان است.

با جستجوگری در منابع مکتوب، براي آن حضرت القاب فراوانی ذکر شده است که در این نوشته با تمركز بر منابع فریقین، برخی از القاب ایشان بیان شده است.

وصی

وصی که در لغت مرادف سرپرستی، ولایت، کفالت و قیمومیت می باشد (رک: زبیدی، بی تا، ج40، ص207)، از جمله القابی است که برای آن حضرت بیان شده است. در روایتی رسول خدا صلی الله علیه و آله، خطاب به آن حضرت فرمودند: انت وصیی (سلیم بن قیس، 1405، ج2، ص569) تو سرپرست [امتم بعد از من] هستی. احمد بن حنبل که خود پیشوای مذهبی حنبلی است، از قول سلمان فارسی این حدیث را نقل کرده است (احمد بن حنبل، 1403، ج2، ص615).

يادكرد امير مؤمنان عليه السلام با واژه وصي افزون بر احاديث در طول تاريخ در شعر نيز نمود يافته است؛ بر پايه منابع تاريخي قدمت اين امر به عصر صحابه رسول خدا صلي الله عليه و آله باز مي گردد؛ حجر بن عدی در شعری که نصر بن مزاحم نقل کرده است، تصریح به وصایت حضرت امیر علیه السلام بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله کرده است (نصر بن مزاحم، بی تا، ج1، ص381) ابن عباس نیز در شعر خود با اشاره به جایگاه وصیات حضرت علی علیه السلام بعد از رسول خدا، بر این کلمه در مقام خلافت و امامت آن حضرت تصریح کرده است (ابن جریر طبری، بی تا، ج2، ص696) عبدالرحمن بن جعیل كه از اصحاب امير مؤمنان عليه السلام بود با بیان اولین نماز گزار بودن آن حضرت، با کاربست کلمه وصی، جانشینی آن حضرت بعد از پیامبر را متذكر شده است (ابن ابی الحدید، 1418، ج1، ص92).

صدیق

صدیق در لغت به معنای کسی است که به هیچ عنوان دروغ نمی گوید (مناوی، 1401، ج1، ص451) و این کلمه صفت مشبهه و بر وزن فعیل می باشد (ماوردی، بی تا، ج1، ص504) صادق کسی است که راستگویی زیاد بر زبان او جاری می شود. به باور شيعه و اهل سنت یکی از القاب حضرت علی علیه السلام صدیق می باشد. چنانچه شيخ صدوق و ابن ابی شیبة در سند مشترکی با اندکی اختلاف از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله اين عبارت را نقل كرده اند: انا عبد الله وأخو رسوله وأنا الصديق الأكبر لا يقولها بعدي إلا كذاب مفتر ولقد صليت قبل الناس بسبع سنين (صدوق، 1362، ج2، ص401؛ ابن ابی شیبة، 1409، ج6، ص368) من بنده خدا و برادر رسول او هستم .من راستگویی بزرگ می باشم. کسی بعد از من این سخن را نمی گوید مگر آنکه دروغگویی افتراء زننده باشد. من هفت سال قبل از مردمان نماز خواندم.

فاروق

از القابی که در برخی از منابع فریقین بدان تصریح شده است، فاروق است. استدلال به این لقب که حاکی از جایگاه مهم آن می باشد، مورد استناد و استدلال برخی از صحابه بوده است. مقداد در دفاع از امیر مؤمنان علیه السلام با اشاره به لقب فاروق، درصدد دفاع از حقانیت حضرت علی علیه السلام بر آمده است (سلیم بن قیس، 1405، ج2، ص592). ابو القاسم طبرانی از قول سلمان و اباذر، سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله را چنین بیان کرده است: … وَهَذَا فارُوقُ هذه الأُمَّةِ يُفَرَّقُ بين الْحَقِّ وَالْبَاطِلِ (طبرانی، 1404، ج6، ص269) … این [فرد] فاروق این امت است که بین حق و باطل فرق می گذارد.

ولی

ولی در لغت به معناي پیشوا، سرپرست و.. است، از جمله القاب حضرت علی علیه السلام می باشد که در روایات متعددی بدان تصریح شده است. شيخ طوسی به سند خود از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده است: وَ أَنْتَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي (طوسی، 1414، ص561) تو سرپرست هر مؤمنی بعد از من هستی. عالمان شافعي همچون خطیب بغدادی (خطیب بغدادی، بی تا، ج4، ص338) و احمد بن حنبل مؤسس مذهب حنبلي نیزدر ضمن جریان شکایت برخی از صحابه از حضرت علی علیه السلام که عدالت و انصاف آن حضرت را بر نتابیدند، روايت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را در اين زمينه نقل كرده اند: دعوا عليا دعوا عليا إن عليا مني وأنا منه وهو ولي كل مؤمن بعدي (احمد بن حنبل، 1403، ج2، ص649؛ احمد بن حنبل، بی تا، ج4، ص437) علی را رها کنید، علی را رها کنید او از من و من از اویم و او سرپرست هر فرد با ایمانی بعد از من است. ترمذی نيز پس از نقل حديث مذكور با واژه «حسن» اعتبار سند آن را ياد آور مي شود (ترمذی، بی تا، ج5، ص632).

فرمانده اهل ایمان

امیر المؤمنین لقب اختصاصی حضرت علی علیه السلام بوده است و اولین بار توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله در حال حیات آن حضرت به ایشان گفته شد (مفید، 1413، ج1، ص48). سلیم بن قیس به سند خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده است: إِنَّهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ سَيِّدُ الْمُسْلِمِين (سلیم بن قیس، 1405، ج2، ص583) او بزرگ مؤمنان و آقای مسلمانان است. بر پايه منابع تاريخي و صحابه نگاري و فضيلت نگاري اهل سنت نيز پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله اين لقب براي آن حضرت بيان نمود، چنانچه طبري و ابو نعيم اصفهاني به نقل از انس بن مالک (طبری، 1415، ص601؛ ابو نعیم اصفهانی، 1405، ج1، ص63) و ابن مردویه نیز به نقل از عبد الله بن مسعود و ابن عباس (ابن مردویه، 1424، ص62-64) اين مسئله را نقل كرده اند. گفتني است كه در نقل ابن عباس این لقب را جبرئیل از طرف خداوند متعال به آن حضرت گفته است.

پیشوای با تقوایان

«امام المتقين» صدوق در امالی این لقب را از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله برای حضرت علی علیه السلام بیان کرده است (صدوق، 1376، ص64). او همچنین تصریح دارد که این لقب الهی بوده و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وحي گرديده است (همان، 1362، ج1، ص115). اين لقب در برخي از منابع صحابه نگاري(ابونعيم، 1419، ج3، ص 1587؛ ابن قانع، 1418، ج1، ص70) و حديثي (حاکم نیشابوری، 1411، ج3، ص148). اهل سنت انعكاس يافته است. حاکم نیشابوری پس از نقل روايت ياد شده،‌ با واژه «صحيح الاسناد» آن را معتبر دانسته است.

امین

امین که در لغت به معنای فرد امانت دار می باشد، از جمله القابی است که درباره حضرت علی علیه السلام در برخی از منابع شیعه و سنی ذكر شده است. شيخ طوسی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است: يَا عَلِيُّ، أَنْتَ … أَمِينِي (طوسی، 1411، ص544) یا علی تو امین من هستی. نسائی نويسنده يكي از كتابهاي حديثي شش گانه اهل سنت، این لقب را برای حضرت بیان کرده است (نسائی، 1406، ج1، ص90؛ نسائي، 1411، ج5، ص158).

گوش شنونده

«اذن واعیه» تعبيري قرآني است كه در آيه دوازدهم سوره حاقه به كار رفته است؛ در روايات شيعي اين عبارت به عنوان يكي از القاب امير مؤمنان عليه السلام به كار رفته است چنانچه امام صادق علیه السلام، شأن نزول آیه دوازدهم سوره حاقه را حضرت علی علیه السلام بیان فرمود(کلینی، 1407، ج1، ص432). برپایه روایت صدوق به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله، این لقب از طرف خداوند متعال به ایشان داده شد (صدوق، 1378، ج2، ص62). در ميان عالمان اهل سنت نيز طبری نیز در تفسیر خود با سند معتبر، مصداق آیه وَتَعِيَهَا أُذُنٌ وَاعِيَةٌ (حاقه، 12) را حضرت علی علیه السلام از جانب خداوند متعال معرفی کرده است (طبری، 1405، ج29، ص55).

بهترین بندگان

«خیر البشر» لقبی است که توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله براي حضرت علی علیه السلام بيان شده است. اين لقب نيز در منابع دست اول شيعي و اهل تسنن انعكاس يافته است؛ طبري شيعه با تعبير«عَلِيٌّ خَيْرُ الْبَشَرِ» (طبری، 1415، ص272) و شيخ صدوق با عبارت «انت خیر البشر» (صدوق، 1376، ص77 ) اين روايت را به نقل از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل كرده اند. در ميان عالمان اهل سنت احمد بن حنبل پيشواي مذهب حنبلي و ابن حبان بستي شافعي در روايت جابر بن عبدالله انصاري به نقل از پيامبر صلي الله عليه و آله اين لقب را براي آن حضرت ذكر كرده اند (احمد بن حنبل، 1403، ج2، ص564؛ تمیمی بستی، 1395، ج9، ص281).

آقا

«سید» در لغت به معنای رئیس، آقا و سرور می باشد ( رک: ابن منظور، بی تا، ج3، ص230). بر پايه منابع دست اول شيعي و اهل سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله، حضرت علی علیه السلام را در روايتي سرور عرب (صدوق، 1378، ص40).  در معجم الکبیر (طبرانی، 1404، ج3، ص88)،  المستدرک (حاکم نیشابوری، 1411، ج3، ص133) حلیة الاولیاء (ابو نعیم اصفهانی، 1405، ج1، ص63 ) و در حديثي ديگر آقاي مسلمانان معرفي نمود (ابونعيم، 1419، ج3، ص 1587).

پیشوای اهل ایمان

بر پایه گزارشاتی که منابع فريقین بیان کرده اند، «یعسوب المؤمنین» از جمله القاب حضرت علی علیه السلام می باشد. در كتاب المسترشد (ابن جریر طبری، بی تا، ص214) رسول خدا صلی الله علیه و آله این لقب به عنوان فضيلت حضرت علی علیه السلام به كار برده است. در نقل سلیم بن قیس هلالی نیز منشاده امیر مؤمنان علیه السلام با تکیه بر این لقب بیان شده است (سلیم بن قیس، 1405، ج2، ص712). در ميان دانشمندان تاريخ نگار اهل سنت، بلاذري از قول ابوذر این لقب را براي امير مؤمنان علیه السلام بیان کرده است (بلاذری، بی تا، ج1، ص282).

نتيجه

برايند نوشتار حاضر اين است كه فضائل و مناقب و القاب امير مؤمنان علیه السلام از جمله مسائل مشترك ميان مذاهب اسلامي است و اطلاع از آن ها موجب همگرايي هر چه بيشتر مذاهب اسلامي گشته و وحدت ميان مسلمانان را تقويت مي نمايد. بديهي است كه واكاوي بيشتر اين مشتركات ضمن قوام بخشي تقريب مذاهب، مسلمانان را به شاهراه اتحاد و پيروي از اهل بيت عليهم السلام  رهنمون مي سازد.

فهرست منابع:

قرآن کریم.

 الأصبهاني أبو نعيم أحمد بن عبد الله بن أحمد بن إسحاق بن موسى بن مهران، 1419، معرفة الصحابة، تحقيق: عادل بن يوسف العزازي، الأولى، الرياض، دار الوطن.

الأصبهاني، أبو نعيم أحمد بن عبد الله، 1405، حلية الأولياء وطبقات الأصفياء، الرابعة، بیروت، دار الكتاب العربي.

الأصفهاني، ابن مردویه، أبي بكر أحمد بن موسى ابن مردويه، 1424، مناقب علي بن أبي طالب (ع) وما نزل من القرآن في علي (ع)، تحقيق: جمعه ورتبه وقدم له: عبد الرزاق محمد حسين حرز الدين، الثانية، قم، دار الحديث.

الأفريقي المصري، محمد بن مكرم بن منظور، بی تا، لسان العرب، الأولى، بیروت، دار صادر.

البغدادي، أبو الحسين عبد الباقي بن قانع بن مرزوق بن واثق، 1418، معجم الصحابة، تحقيق: صلاح بن سالم المصراتي، الأولى، المدينة المنورة، مكتبة الغرباء الأثرية.

البغدادي، أحمد بن علي أبو بكر، بی تا، تاريخ بغداد، بیروت، دار الكتب العلمية.

البلاذري، أحمد بن يحيى بن جابر، بی تا، أنساب الأشراف، بی جا، بی نا.

الترمذي السلمي، محمد بن عيسى أبو عيسى، بی تا، الجامع الصحيح سنن الترمذي، تحقيق: أحمد محمد شاكر وآخرون، بیروت، دار إحياء التراث العربي.

التميمي البستي، محمد بن حبان بن أحمد أبو حاتم، 1395، الثقات، تحقيق: السيد شرف الدين أحمد، الأولى، بی جا، دار الفكر.

الزبيدي، محمد مرتضى الحسيني، بی تا، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقيق: مجموعة من المحققين، بی جا: دار الهداية.

الشيباني، أحمد بن حنبل أبو عبد الله، 1403، فضائل الصحابة، تحقيق: د. وصي الله محمد عباس، الأولى، بیروت، مؤسسة الرسالة.

الشيباني، أحمد بن حنبل أبو عبدالله، بی تا، مسند الإمام أحمد بن حنبل، مصر، مؤسسة قرطبة.

الطبراني، سليمان بن أحمد بن أيوب أبو القاسم، 1404، المعجم الكبير، تحقيق: حمدي بن عبدالمجيد السلفي، الثانية، الموصل، مكتبة الزهراء.

الطبرى آملى كبير، محمد بن جرير بن رستم، 1415، ‏المسترشد في إمامة عليّ بن أبي طالب عليه السلام‏، تحقیق: احمد محمودی، اول، قم، كوشانپور.

الطبري، أبي جعفر محمد بن جرير، بی تا، تاريخ الطبري، بیروت، دار الكتب العلمية.

الطوسى، محمد بن الحسن، 1414، الأمالي، تحقیق: مؤسسة البعثة، اول‏، قم، دار الثقافة.

القمی، محمد بن على ابن بابويه ‏، 1378، عيون أخبار الرضا عليه السلام‏، تحقیق: مهدى ‏لاجوردى، اول‏، تهران‏، نشر جهان.

القمی، محمد بن على ابن بابويه، 1362، الخصال، ‏تحقیق: على اكبر غفارى، اول‏، قم‏، جامعه مدرسين‏.

القمی، محمد بن على ابن بابويه، 1376، الأمالي، ششم‏، تهران‏، كتابچى‏.

الكلينى، محمد بن يعقوب‏، 1407، الكافي، تحقیق: على اكبر غفارى، محمد آخوندى، چهارم‏، تهران‏، دار الكتب الإسلامية.

الكوفي، أبو بكر عبد الله بن محمد بن أبي شيبة، 1409، الكتاب المصنف في الأحاديث والآثار، تحقيق: كمال يوسف الحوت، الأولى، ریاض، مكتبة الرشد.

المدائني، أبو حامد عز الدين بن هبة الله بن محمد بن محمد بن أبي الحديد، 1418، شرح نهج البلاغة، تحقيق: محمد عبد الكريم النمري، الأولى، بیروت، دار الكتب العلمية.

المفيد، محمد بن محمد، 1413، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، تحقیق: مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، اول، قم، كنگره شيخ مفيد.

المناوي، محمد عبد الرؤوف، 1410، التوقيف على مهمات التعاريف، تحقيق: د. محمد رضوان الداية، الاولی، بیروت – دمشق، دار الفكر المعاصر.

المنقري، نصر بن مزاحم بن سيار، بی تا، وقعة صفين، بی جا.

النسائي، أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب، 1406، خصائص أمير المؤمنين علي بن أبي طالب علیه السلام، تحقيق: أحمد ميرين البلوشي، الأولى، کویت، مكتبة المعلا.

النسائي، أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب، 1411، السنن الكبرى، تحقيق: د.عبد الغفار سليمان البنداري – سيد كسروي حسن، الأولى، بيروت، دار الكتب العلمية.

النيسابوري، محمد بن عبدالله أبو عبدالله، 1411، المستدرك على الصحيحين، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا،، الأولى، دار الكتب العلمية.

الهلالى، سليم بن قيس، 1405، كتاب سليم بن قيس الهلالي‏، تحقیق: محمد انصارى زنجانى خوئينى، اول‏، قم، الهادى‏.

منبع: موسسه مذاهب اسلامی