مروري بر برخي از توصيه هاي اجتماعي امام صادق (علیه السلام) در مصادر اهل سنت

بسم الله الرحمن الرحيم

مروري بر برخي از توصيه هاي اجتماعي امام صادق (علیه السلام) در مصادر اهل سنت

محمد باغچیقی[1]

چکیده

امام جعفر صادق (علیه السلام) از جمله شخصیت های کم نظیری است که جایگاه فوق العاده ایشان در حوزه هایی همچون علم و معنویت، زبانزد خاص و عام بوده است. به نحوی که بسیاری از اهل سنت نیز همانند شیعیان، معارف منقول از ایشان را با افتخار در آثار خویش ذکر کرده اند. از آنجایی که بخشی از این معارف، ناظر به حوزه روابط اجتماعی است و با توجه به اینکه جامعه اسلامی ما در عصر حاضر، به چنین معارفی بیش از گذشته احتیاج دارد، لذا در نوشتار پیش رو به برخی از سفارشات امام صادق (علیه السلام) که در رابطه با کیفیت تعاملات اجتماعی بیان شده است، اشاره می شود.

واژگان کلیدی: توصیه های اجتماعی، امام جعفر صادق (علیه السلام)، اهل سنت، روایات، احادیث، سفارشات، عالمان سنی

پیشگفتار

بر پایه گزارشات مشهور تاریخی، 25 شوال سالروز شهادت امام جعفر بن محمد الصادق (علیهماالسلام)، پیشوای ششم شیعیان جهان، می باشد. (مظفر، محمد حسین، الامام الصادق (علیه السلام)، ج2، ص101 و 102.) امام صادق (علیه السلام) علاوه بر آنکه در مکتب تشیع، جایگاه والایی دارد، همچنین در نگاه اهل سنت نیز دارای شانی عظیم و کم نظیر می باشد. به نحوی که فراوان دیده شده است پیشوایان مذاهب گوناگون اهل سنت، در مدح آن حضرت سخن به میان آورده اند چنانکه عبارت معروف ابوحنیفه مبنی بر اینکه فقیه تر از او (یعنی امام صادق علیه السلام) را ندیده ام. (ذهبی، شمس الدین محمد، سیراعلام النبلاء، ج6، ص257.)، نمونه ای از این ثناگویی ها به حساب می آید. برهمین اساس مشاهده می شود عالمان اهل سنت که به نوعی آنان نیز همچون شیعیان، مرجعیت علمی و معنوی امام صادق (علیه السلام) را پذیرفته اند، در آثار مکتوب خود، به برخی از فرمایشات نورانی آن حضرت اشاره کرده اند. از آنجایی که امت اسلامی، در بُعد مسائل و وظایف اجتماعی، بیش از پیش نیازمند توصیه های پیشوایان دین است، لذا در ادامه به برخی از سفارشات امام صادق (علیه السلام) که ناظر به رعایت ابعاد اجتماعی بوده و عالمان اهل سنت آن سفارشات را در کتب خود نقل کرده اند، اشاره می شود.

مروري بر برخي از توصيه هاي اجتماعي امام صادق (علیه السلام) در مصادر اهل سنت

همانطور که پیشتر گذشت، امام صادق (علیه السلام) جایگاه رفیعی در نزد اهل سنت دارند برهمین اساس طبیعی است که در آثار علمای اهل سنت، روایات فراوانی از آنحضرت نقل شده باشد. ولیکن از آنجایی که نگارنده قصد ندارد متن نوشتار پیش رو طولانی شود، لذا صرفا به 3 دسته از سفارشات امام صادق (علیه السلام) اشاره می شود.

الف: سفارشات امام صادق (علیه السلام) به فرزندش امام موسی کاظم (علیه السلام)

سفارشات امام صادق (علیه السلام) به فرزندش امام کاظم (علیه السلام) که برخی از علمای مطرح اهل سنت نظیر ذهبی متذکر آن شده اند، حاوی نکات ارزنده ای است که به طور حتم، رعایت آنها توسط مسلمین، موجب گرم تر شدن اجتماعات مومنین خواهد شد. به دیگر سخن، در سایه سار چنین توصیه های ارزشمندی، قطعا روابط اجتماعی میان مسلمانان تقویت می یابد. برخی از این سفارشات اجتماعی که از سوی امام صادق (علیه السلام) بیان شده اند عبارتند از:

1: اجتناب از کشف عیوب دیگران

«من كشف حجاب غيره، انكشفت عورته» (ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج6، ص263.) هرکسی که عیوب دیگران را آشکار کند، عیوب خودش نیز (روزی) آشکار خواهد شد.

2: حذر از ستم کردن به دیگران

«وَمَنْ سَلَّ سَيْفَ الْبَغْيِ قُتِلَ بِهِ» (ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج6، ص263.)  آنكس كه تيغ ستم بركشد (سرانجام) خودش با آن كشته مى شود.

3: اجتناب از دسیسه چینی برای برادران دینی

«وَمَنِ احْتَفَرَ لِأَخِيهِ بِئْرًا سَقَطَ فِيهَا» (ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج6، ص263.) کسی که برای برادرش چاهی بِکَنَد، خودش در آن چاه خواهد افتاد.

4: پرهیز از ورود به جمع سفهاء

«وَمَنْ دَاخَلَ السُّفَهَاءَ حُقِّرَ»(ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج6، ص263.) کسی که در جمع سفهاء وارد شود، تحقیر خواهد شد.

5: توصیه به حضور در مجلس علما

«وَمَنْ خَالَطَ الْعُلَمَاءَ وُقِّرَ» (ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج6، ص263.)   کسی که با علما رفت و آمد کند، با وقار و موقر می شود.

6:  آفت ورود به مواضع تهمت

«وَمَنْ دَخَلَ مَدَاخِلَ السُّوءِ اتُّهِمَ.» (ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج6، ص263.) هرکس که در مواضع تهمت، وارد شود، متهم شود.

7: توصیه به ارتباط گیری با کسی که قطع ارتباط کرده

«يَا بُنَيَّ: كُنْ بِالْمَعْرُوفِ آمِرًا , وَعَنِ الْمُنْكَرِ نَاهِيًا، وَلِمَنْ قَطَعَكَ وَاصِلًا»(ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج6، ص263.) با کسی که با تو قطع ارتباط کرده، ارتباط بگیر (یعنی تو شروع کننده رابطه با او باش.)

8: توصیه به آشتی کردن با کسی که قهر کرده

«یا بُنَیَّ کُن….وَلِمَنْ سَكَتَ عَنْكَ مُبْتَدِءًا» (ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج6، ص263.)  با کسی که با تو قهر کرده، آشتی کن.

9:کمک کردن به درخواست کننده

«یا بُنَیَّ کُن …. وَلِمَنْ سَأَلَكَ مُعْطِيًا» (ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج6، ص263.)  به کسی که از تو چیزی درخواست کرده است، کمک کن.

10: پرهیز از سخن چینی

«وَإِيَّاكَ وَالنَّمِيمَةَ، فَإِنَّهَا تَزْرَعُ الشَّحْنَاءَ فِي قُلُوبِ الرِّجَالِ» (ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج6، ص263.) از سخن چينى بپرهيز كه آن تخم كينه را در دل هاى مردان مى افشاند.

در 10 سفارش فوق، امام صادق (علیه السلام) انسان را نسبت به انجام یا ترک افعالی توصیه فرموده است که رعایت آنها، موجب تقویت روابط اجتماعی مسلمانان می شود. به عنوان نمونه، اگر در اجتماع مسلمین، سخن چینی صورت نگیرد، قطعا آمار قهرها و برهم خوردن روابط دوستانه، کاهش محسوسی خواهد یافت.

همچنین اگر در جامعه اسلامی، کسی به فکر ستم کردن به دیگری نباشد، به طور حتم، آن جامعه روی خوش را خواهد دید.

ناگفته نماند این روایت، را به غیر از ذهبی، ديگر علمای اهل سنت همچون اسماعیل بن محمد اصبهانی (من أعلام الحفاظ. كان إماما في التفسير والحديث واللغة. وهو من شيوخ السمعاني في الحديث.»  زرکلی، خير الدين، الأعلام، ج1، ص323.) در آثار خود نقل کرده اند.( اصبهانی، اسماعیل بن محمد، سير السلف الصالحين، ص724.)

ب: سفارش­هاي امام صادق (علیه السلام) به سفیان ثوری

ابن حجر هیتمی چهره نام آشنای دیگری از اهل سنت روایتی را نقل کرده است که طبق آن روایت، امام صادق(علیه السلام) به سفیان ثوری، سفارشاتی کرده است. برخی از این سفارشات که ناظر به نحوه تعامل و ارتباط اجتماعی هستند، عبارتند از:

1: اجتناب از حسادت نسبت به دیگران

« وَلَا رَاحَةَ لِحَسُودٍ» (هیتمی، ابن حجر، الزواجر عن اقتراف الکبائر، ج1، ص28.) حسود، راحتی نمی بیند.

2: روش تعامل با مردم

«وَاصْحَبْ النَّاسَ بِمَا تُحِبُّ أَنْ يَصْحَبُوك بِهِ تَكُنْ مُؤْمِنًا»(هیتمی، ابن حجر، الزواجر عن اقتراف الکبائر، ج1، ص28.) با مردم به گونه ای معاشرت کن که دوست داری با تو به همان صورت معاشرت شود. این مسئله را رعایت کن تا مومن باشی.

3: ممنوعیت رفاقت با فُجّار و بدکاران

«وَلَا تَصْحَبْ الْفَاجِرَ فَيُعَلِّمَك مِنْ فُجُورِهِ»(هیتمی، ابن حجر، الزواجر عن اقتراف الکبائر، ج1، ص28.) با شخص فاجر و بدکار رفافت نکن چرا که گناهانی که مرتکب می شود را به تو یاد می دهد.

4: سفارشات 3 گانه امام باقر (علیه السلام) به امام صادق(علیه السلام)

امام صادق (علیه السلام) در پایان سفارشاتش به سفیان ثوری می فرماید: «أَدَّبَنِي أَبِي بِثَلَاثٍ: قَالَ لِي: أَيْ بُنَيَّ إنَّ مَنْ يَصْحَبْ صَاحِبَ السُّوءِ لَا يَسْلَمْ، وَمَنْ يَدْخُلْ مَدَاخِلَ السُّوءِ يُتَّهَمْ، وَمَنْ لَا يَمْلِكْ لِسَانَهُ يَنْدَمْ»(هیتمی، ابن حجر، الزواجر عن اقتراف الکبائر، ج1، ص28.) پدرم (امام باقر علیه السلام) به من 3 نکته فرمود:

کسی که با گناهکار، نشست و برخاست کند، (از گناه) در امان نخواهد ماند.

کسی که در محفل گناه وارد شود، متهم می شود.

کسی که مالک اختیار زبانش نباشد، پشیمان خواهد شد. 

لازم به ذکر آنکه سمعانی مروزی نیز شبیه این روایت را با مقداری تغییر در برخی از عبارات، در کتاب «الانساب» نقل کرده است. (سمعانی مروزی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج8، ص251.)

پر واضح روشن است این روایت نیز اگر ملاک عمل مومنین در زندگی اجتماعی قرار گیرد، بسیاری از مشکلات کنونی جوامع اسلامی حل خواهد شد. به عبارتی دیگر اگر مسلمانان با دوستان و برادران دینی شان، آنگونه معاشرت و برخورد کنند که دوست دارند، دیگران با آنها آنگونه رفتار کنند، قطعا محافل اجتماعی مسلمین، گرم تر و زیباتر می شود.

ج: توصيه امام صادق (علیه السلام) بر اجتناب از خصومت و مشاجره با دیگران حتی در امور دینی

اسماعیل بن محمد اصبهانی نیز چنین روایت می کند: وقَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّد (علیهماالسلام): «إِيَّاكُمْ وَالْخُصُومَةُ فِي الدِّينِ، فَإِنَّهَا تَشْغَلُ الْقَلْبَ وَتُورِثُ النِّفَاقَ.» (اصبهانی، اسماعیل بن محمد، سير السلف الصالحين، ص721.) از مشاجره كردن در دين بپرهيزيد، كه آن، دل را از ياد خداوند عزّ و جلّ باز مى دارد و موجب نفاق مى شود.

البته این روایت را علاوه بر اصبهانی، شمس الدین محمد ذهبی از دیگر علمای معروف اهل سنت نیز در 2 کتاب «تاریخ الاسلام» (ذهبی، شمس الدین محمد، تاریخ الاسلام، ج3، ص828.) و «سیراعلام النبلاء» (ذهبی، شمس الدین محمد، سیراعلام النبلاء، ج6، ص264) نقل کرده است.

ناگفته پیداست که وقتی امام صادق (علیه السلام) از مشاجره با دیگران در امور دینی نهی فرموده اند، به طریق اولی مشاجره در امور دنیوی نیز ممنوع خواهد بود. بنابراین اگر امت اسلامی در عمل به این فرمایش امام صادق (علیه السلام)، مشاجرات با یکدیگر را کنار بگذارند، قطعا اجتماعات مسلمین، رونقی دوچندان خواهد گرفت.

جمع بندی

امروزه جامعه اسلامی بیش از همیشه، نیازمند التزام به سفارشاتی است که موجب تقویت فضای دوستانه در بین مسلمانان می شود. به همین جهت توصیه های امام صادق (علیه السلام) که در راستای تبیین کیفیت روابط اجتماعی بیان شده اند، می تواند به گرم تر شدن معاشرت مسلمانان با یکدیگر کمک کند. توصیه هایی که نه تنها علمای شیعه، بلکه عالمان اهل سنت نیز آن توصیه ها را در آثار خویش نقل کرده اند.

منابع

اصبهانی، اسماعیل بن محمد، [بی تا]، سير السلف الصالحين، ریاض، دار الراية؛

ذهبی، شمس الدین محمد، (1405ه‌ق)، سیراعلام النبلاء، چاپ سوم، بیروت، موسسه الرساله؛

ذهبی، شمس الدین محمد، (2003م)، تاریخ الاسلام، چاپ اول، [بی جا]، دار الغرب الإسلامى؛

زرکلی، خير الدين، (2002م)، الاعلام، چاپ پانزدهم،[بی جا]، دار العلم للملايين؛

سمعانی مروزی، عبدالکریم بن محمد، (1382ه‌ق)، الانساب، چاپ اول، حیدرآباد، مجلس دائره المعارف العثمانیه؛

مظفر، محمد حسین، (1421ه‌ق)، الامام الصادق (علیه السلام)، چاپ دوم، قم، جامعه مدرسین؛

هیتمی، ابن حجر، (1407ه‌ق)، الزواجر عن اقتراف الکبائر، چاپ اول، [بی جا]، دارالفکر؛

[1] . فارغ التحصیل موسسه دارالاعلام لمدرسه اهل البیت (علیهم السلام) قم و پژوهشگر موسسه مذاهب اسلامی

moha43150@gmail.com