برخی از سجایای اخلاقی حضرت مسلم (علیه السلام) در منابع اهل سنت

بسم الله الرحمن الرحیم

برخی از سجایای اخلاقی حضرت مسلم (علیه السلام) در منابع اهل سنت

چکیده

در جهان اسلام، بزرگ مردانی زیسته اند که مطالعه تاریخ زندگی پر برکت آنان، برای تمامی مسلمانان مفید و درس آموز می باشد. مسلم بن عقیل (علیه السلام) از جمله چنین بزرگ مردانی است که افزون بر شیعیان، اهل سنت نیز از او به نیکی یاد کرده و سجایای اخلاقیش را متذکر شده اند. سجایایی همچون شجاعت، حق مداری، مردانگی و وفاداری نسبت به امام حسین (علیه السلام)، از جمله مناقب و فضائلی هستند که برای حضرت مسلم (علیه السلام)، در آثار مورخین اهل سنت ذکر شده است. وجود چنین فضائلی موجب شد تا سیدالشهداء (علیه السلام) حضرت مسلم (علیه السلام) را مورد وثوق دانسته و به عنوان نماینده خویش، به کوفه اعزام کند. همچنین محبت امام حسین (علیه السلام) به این شخصیت کم نظیر تا حدی بود که وقتی خبر شهادت او را شنید، گریه کرد. در نوشتار حاضر به صورت توصیفی، برخي از مهم‌ترین خصلت‌های پسندیده جناب مسلم بن عقیل (علیه السلام) بر اساس نقل منابع تاريخي اهل تسنن انعكاس يافته است.

کلیدواژگان: فضائل حضرت مسلم (علیه السلام)، مناقب حضرت مسلم (علیه السلام)، اهل سنت، سفیر امام حسین (علیه السلام)، عبیدالله بن زیاد، کوفه، یزید بن معاویه.

مقدمه

حضرت مسلم بن عقیل (علیه السلام) را می‌توان از جمله شخصیت های والامقامی به حساب آورد که مورد احترام آحاد مسلمین بوده است. چنانکه شیعیان در روز عرفه (سالروز شهادت حضرت مسلم علیه السلام) و اولین شب از محافل عزاداری دهه محرم، یاد و خاطره ایشان را زنده نگه می دارند. همچنین بسیاری از علما و مورخین اهل سنت نیز در آثار خود، از این شخصیت کم نظیر سخن به میان آورده و سجایای اخلاقی ایشان را یادآور شده‌اند. از آنجایی که ذکر مناقب و خصوصیات اخلاقی بزرگ مردانی همچون حضرت مسلم (علیه السلام)، موجب گسترش بیش از پیش سجایای اخلاقی در جامعه اسلامی می شود، در نوشتار حاضر برخی از سجایای اخلاقی جناب مسلم بن عقیل (علیه السلام) که در کتب اهل سنت بیان شده، ذكر مي‌گردد.

قبل از تبیین برخی از سجایای اخلاقی حضرت مسلم (علیه السلام)، شایسته است پیرامون جایگاه ایشان در نزد امام حسین (علیه السلام) مطالبی بیان شود.

جایگاه والای مسلم بن عقیل (علیه السلام) نزد سید الشهداء (علیه السلام)

در متون مورخین اهل سنت، شواهدی فراوانی وجود دارد که بر جایگاه ویژه جناب مسلم بن عقیل (علیه السلام) نزد امام حسین (علیه السلام) دلالت دارند. به عنوان نمونه به 2 شاهد اشاره می شود:

الف: مدح حضرت مسلم (علیه السلام) در کلام امام حسین (علیه السلام)

در نامه ای که امام حسین (علیه السلام) خطاب به اهل کوفه نوشتند، چنین می خوانیم: «وقد بعثت إليكم أخي وابن عمى وثقتي من أهل بيتي، وأمرته أن يكتب إلي بحالكم وأمركم ورأيكم» (طبری، تاریخ طبری، ج5، ص353) به سوی شما برادرم، پسرعمویم که مورد وثوقم هست را ارسال کردم، و به او دستور دادم تا از حال و اوضاع و نظرتان مرا مطلع کند.

متن فوق به وضوح و روشنی بر جایگاه ویژه جناب مسلم بن عقیل (علیه السلام) نزد امام حسین (علیه السلام) دلالت می کند.

ب: گریه امام حسین (علیه السلام) در غم از دست دادن حضرت مسلم (علیه السلام)
پس از وقایع شهر کوفه و به شهادت رسیدن جناب مسلم بن عقیل (علیه السلام)، هنگامی که خبر شهادت ایشان به امام حسین (علیه السلام) رسید، آنحضرت در غم از دست دادن سفیر و یار باوفایش حضرت مسلم (علیه السلام)، گریه کردند. (خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه السلام، ج ۱، ص ۳۰۹) به جرات می توان گریه امام حسین (علیه السلام) را برخاسته از محبتی عمیق دانست که ایشان نسبت به حضرت مسلم (علیه السلام) داشته اند. همچنین به طور حتم، وجود چنین محبتی را می توان ناشی از سجایای اخلاقی دانست که مسلم بن عقیل (علیه السلام) به آن سجایای ارزشمند، مزین بوده است. برخی از این خصوصیات کم نظیر جناب مسلم (علیه السلام) در ادامه ذکر خواهد شد.

برخی از سجایای اخلاقی حضرت مسلم بن عقیل در منابع اهل سنت

حضرت مسلم (علیه السلام) فرزند جناب عقیل برادر امیرالمومنین (علیه السلام) بود. از آنجایی که از منظر اهل سنت ایشان در زمره تابعین به حساب آمده، جایگاهی رفیع نیز برای آن بزرگوار، قائل بوده‌اند. (زرکلی، الاعلام، ج7، ص222) افزون بر آن، همچنین وقتی مورخین نامدار اهل سنت خواسته‌اند از واقعه کربلا و مظلومیت امام حسین (علیه السلام) و یاران باوفایش، سخن به میان آورند، بعید است که اشاره ای به حکایات مربوط به حضرت مسلم (علیه السلام) در شهر کوفه نداشته باشند. برهمین اساس در میان این گزارشات تاریخی، مباحثی مطرح شده است که گوشه گوشه این مباحث را می توان از سجایای اخلاقی حضرت مسلم (علیه السلام) قلمداد کرد. در ادامه برخی از سجایای اخلاقی ايشان که در آثار مورخین اهل سنت نقل شده، بيان مي‌گردد.

1: شجاعت حضرت مسلم بن عقیل

فارغ از اینکه جانفشانی حضرت مسلم بن عقیل در شهر کوفه را می توان مظهر شجاعت ایشان دانست، خیرالدین زرکلی (مورخ نام آشنای اهل سنت)، در معرفی جناب مسلم بن عقیل چنین تصریح کرده است: «مسلم بن عقيل بن أبي طالب بن عبد المطلب بن هاشم: تابعي، من ذوي الرأي والعلم والشجاعة.» (زرکلی، الاعلام، ج7، ص222)

زرکلی در این عبارت، غیر از دو صفت صاحب‌نظری و عالم بودن، صفت سومی نیز برای جناب مسلم بن عقیل (علیه السلام) می شمارد و آن شجاعت است.  شایان ذکر آنکه طبق برخی روایات، شجاعت، از جمله مکارم اخلاقی شمرده شده است که خداوند آن را به انبیاء الهی (علیهم السلام) تفضل فرموده است. به همین جهت، اگر کسی به صفتی همچون شجاعت مزین بود، باید خدا را به سبب دارا بودن این صفت پسندیده شکر کند. (کلینی، الکافی، ج2، ص56)

2: مروت و مردانگی مسلم بن عقیل، دلیلی بر ایمان واقعی او

آنطور که بسیاری از علمای اهل سنت نقل کرده‌اند وقتی مسلم بن عقیل به دستور امام حسین (علیه السلام)، به کوفه عزيمت نمود تا از وضعیت کوفه برای آن حضرت گزارشی بفرستد، حدودا 18 هزار نفر از کوفیان با مسلم (علیه السلام) بیعت کردند. از این رو وقتی این اخبار به یزید بن معاویه رسید، او احساس خطر کرد و به عبیدالله بن زیاد که در بصره به سر می برد دستور داد به سرعت وارد كوفه شده و زمام امور این شهر را بدست گیرد. (بلاذری، انساب الاشراف، ج2، ص78) به هر حال، عبیدالله وارد کوفه شد و در یکی از روزها، به منزل هانی بن عروه رفت. در آن هنگام، مسلم بن عقیل (علیه السلام) نیز به صورت مخفیانه در منزل هانی حضور داشت. به همین جهت مسلم (علیه السلام) به راحتی می توانست عبیدالله بن زیاد را در حمله‌ای غافلگیرانه به درک واصل کند، حال آنکه چنین نکرد و عبیدالله از آن مهمانی جان سالم به در برد. وقتی از حضرت مسلم (علیه السلام) پرسیده شد: به چه علت با وجود آنکه شرایط قتل عبیدالله بن زیاد فراهم بود، به او حمله نکردی؟ چنین پاسخ داد: 2 مسئله باعث شد به عبیدالله حمله نکنم:
اول: هانی بن عروه نسبت به کشته شدن عبیدالله در منزلش کراهت داشت (و من به جهت کراهت داشتن هانی، به عبیدالله حمله نکردم).

دوم: به جهت روایتی که امیرالمومنین (علیه السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بدین صورت نقل کرده است: ایمان، مانع کشتن غافل گیرانه است و مومن، به صورت غافلگیرانه کسی را نمی‌کُشَد. (خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه السلام، ج1، ص292)

بنابراین مشخص می شود مسلم بن عقیل جدا از اینکه برای نظر میزبانش یعنی هانی بن عروه، ارج و منزلتی قائل بوده، به جهت رعایت فتوت و مردانگی نيز از حمله غافلگیرانه به عبیدالله صرف نظر نمود حال آنکه به يقين عبیدالله در آن ایام، به دنبال پیدا کردن مسلم بود تا او را به قتل برساند. با توجه به این تفصیل و با عنایت به روایت نبوی منقول در عبارت فوق، می توان مسلم بن عقیل (علیه السلام) را از جمله مومنان واقعی دانست که حتی در آن شرایط حساس، خود را ملتزم به رعایت فتوت می دانست.

3: دفاع جانانه از جبهه حق و مبارزه غیورمردانه با باطل

همانطور که گفته شد عبیدالله بن زیاد از سوی یزید بن معاویه ماموریت یافت تا به کوفه آمده و اوضاع این شهر را به کنترل خویش در آورد. از این رو یکی از برنامه های جدی عبیدالله برای کنترل و مدیریت اوضاع کوفه این بود که حضرت مسلم (علیه السلام) را به شهادت برساند. پس از دستگیری هانی بن عروه و اجرای چند سیاست رعب آفرین، حضرت مسلم (علیه السلام) در کوفه تنها و فضا برای دستگیر کردن او راحت تر شد. پس از مدتی، مخفیگاه جناب مسلم بن عقیل (علیه السلام) لو رفت و ایشان در محاصره نیروهای عبیدالله قرار گرفت. به هر حال مسلم (علیه السلام) را دستگیر کردند و او را نزد عبیدالله بردند. با وجود آنکه حضرت مسلم (علیه السلام) تنها و غریب در چنگال نیروهای ابن زیاد قرار داشت ولیکن با این وجود، لحظه‌ای در دفاع از حق تردید نکرد بدین معنا که در جلسه با عبیدالله بن زیاد مطالب مهمی را در راستای تبیین جبهه حق (امام حسین علیه السلام) و رسوا سازی جبهه باطل (یزید بن معاویه) بیان کرد. چنانکه وقتی عبیدالله ، مسلم بن عقیل (علیه السلام) را به شکاف میان مسلمین و فتنه اندوزی در جامعه اسلامی متهم کرد، مسلم (علیه السلام) در پاسخ فرمود: «كذبت يا ابن زياد إنما شقّ‌ عصا المسلمين معاوية و ابنه يزيد، و إنما ألقح الفتنة أنت و أبوك زياد بن عبيد بن علاج من ثقيف» (خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه السلام، ج1، ص ۳۰4) دروغ می گویی ابن زیاد؛ همانا معاویه و پسرش یزید میان مسلمانان اختلاف و شکاف ایجاد کردند و فتنه و آشوب را تو و پدرت ایجاد کردید.

همچنین آن جایی که عبیدالله بن زیاد، از روی عجز و ناتوانی در برابر استدلالات مسلم بن عقیل (علیه السلام)، به امیرالمومنین، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) فحاشی و جسارت کرد، حضرت مسلم (علیه السلام) چنین پاسخ دادند: «انت و أبوك أحقّ‌ بالشتم و السبّ‌، فاقض ما أنت قاض يا عدوّ اللّه!» (خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه السلام، ج1، ص ۳۰6) تو و پدرت به دشنام سزاوارترید، هرچه می خواهی بکن این دشمن خدا؛

4: آرزوی شهادت

یکی دیگر از نکاتی که نشان دهنده عظمت روحی و معنوی جناب مسلم بن عقیل (علیه السلام) است، بی باکی ایشان نسبت به مرگ در راه خداست. بدیگر سخن او از کشته شدن در راه پروردگار نه تنها باکی نداشت، بلکه چنین مرگی را از خداوند متعال طلب می کرد. چنانکه ایشان در جلسه با عبیدالله بن زیاد، اینگونه فرمود: «و أنا أرجو أن يرزقني اللّه الشهادة على يدي شرّ بريته» (خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه السلام، ج1، ص ۳04) امیدوارم خداوند متعال به دست بدترین خلائقش، شهادت را روزی و نصیبم گرداند.

5: دغدغه مندی نسبت به حفظ جان امام حسین (علیه السلام)

طبق گزارشات مورخین اهل سنت، هنگامی که می خواستند حضرت مسلم (علیه السلام) را به شهادت برسانند ایشان خطاب به عمر سعد چنین وصیت کرد: «وابعث الى الحسين بن على(علیهماالسلام) رسولا قاصدا من قبلك، يعلمه حالي، وما صرت اليه من غدر هؤلاء الذين يزعمون انهم شيعته، واخبره بما كان من نكثهم بعد ان بايعنى منهم ثمانية عشر الف رجل، لينصرف الى حرم الله، فيقيم به، ولا يغتر باهل الكوفه.» (دینوری، ابوحنیفه، اخبارالطوال، ص241) قاصدی به سمت امام حسین (علیه السلام) بفرست و از وضعیت من و همچنین عهدشکنی اهل کوفه به ایشان خبر بده تا بدین واسطه امام (علیه السلام) از اوضاع کوفه مطلع شوند و تصمیم دیگری اخذ کنند.

همچنین خوارزمی در مقتل الحسین (علیه السلام) نقل کرده است: وقتی مسلم بن عقیل (علیه السلام) توسط نیروهای عبیدالله بن زیاد، دستگیر شد، لشکریان عبیدالله مشاهده کردند مسلم (علیه السلام) می‌گرید از این رو او را مورد شماتت قرار دادند. مسلم (علیه السلام) در پاسخ به این شماتت ها فرمود: «إني، و اللّه، ما على نفسي أبكي، لكني أبكي على أهلي المقبلين إليكم، أبكي على الحسين (علیه السلام) و آل الحسين (علیه السلام).» (خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه السلام، ج ۱، ص 303) به خدا سوگند، من برای خودم گریه نمی‌کنم، بلکه برای کسانی می‌گریم که در حال آمدن به سوی شما هستند. برای امام حسین (علیه السلام) و آل او گریه می کنم.

این عبارات بخوبی نشان می دهند حضرت مسلم (علیه السلام) حتی در آخرین لحظات عمر شریفش نیز تا این حد، نسبت به جان امام زمانش دغدغه مند بود.

6: ذکر و یاد همیشگی خداوند

یکی دیگر از سجایای اخلاقی جناب مسلم بن عقیل (علیه السلام) که آن را می توان ریشه وجود دیگر سجایای اخلاقی در ایشان تلقی کرد این است که یاد پروردگار در تمامی لحظات زندگانی حضرت مسلم (علیه السلام)، جاری بوده است. مظهر چنین ذکر و یادی را می توان در آخرین لحظه های عمر با برکت ایشان مشاهده کرد. چنانکه مورخین نقل می کنند: «فأصعد مسلم إلى أعلى القصر، و هو يسبّح اللّه و يستغفره، و يقول: اللّهم! احكم بيننا و بين قوم غرّونا و خذلونا» (خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه السلام، ج ۱، ص ۳۰۶.) مسلم بن عقیل (علیه السلام) در واپسین لحظات عمرش که به بالای دارالاماره می رفت، پیوسته به تسبیح و استغفار مشغول بود. همچنین اینگونه دعا می کرد: پروردگارا، بین ما و قومی که ما را به ذلت کشیدند، حکم بفرما.  

جمع بندی

از مجموع آنچه در این نوشتار نقل شد مشخص می شود، حضرت مسلم (علیه السلام) نه تنها در میان شیعیان، بلکه در بین جامعه اهل سنت نیز فردی مورد احترام بوده است. چنانکه با مراجعه مختصر به متون تاریخی عالمان سنی مذهب، بدست می آید که جناب مسلم بن عقیل (علیه السلام) دارای سجایای اخلاقی فراوانی از جمله شجاعت، مردانگی، حق مداری، انس با یاد خدا و وفاداری به امام زمانش بوده است. وجود چنین خصوصیات پسندیده ای در حضرت مسلم (علیه السلام)، موجب شد تا امام حسین (علیه السلام) او را مورد وثوق خویش دانسته و به او محبت بورزد.

منابع

بلاذری، (1417ه‌ق)، انساب الاشراف، چاپ اول، بیروت، دارالفکر.

خوارزمی، موفق بن احمد، (1381ه‌ش) مقتل الحسین (علیه السلام)، قم، أنوار الهدی.

دینوری، ابوحنیفه، (1960م)، اخبارالطوال، چاپ اول، قاهره، دار إحياء الكتب العربي.

زرکلی، خیرالدین، (2002م)، الاعلام، چاپ پانزدهم، دار العلم للملايين.

طبری، (1387ه‌ق)، تاریخ طبری، چاپ دوم، بیروت، دار التراث.

کلینی، (1407ه‌ق)، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

محمد باغچیقی[1]

[1] . فارغ التحصیل موسسه دارالاعلام لمدرسه اهل البیت (علیهم السلام) و پژوهشگر مرکز پژوهشی مصباح قم

moha43150@gmail.com