بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله وكفى، والصلاة والسلام على رسول الله وعلى آله و صحبه ومن والاه.
اما بعد، حضور محترم اساتید بزرگوار، السلام علیکم و رحمة الله و برکاته.
بدینوسیله خدمت همه شما عرض سلام و ادب و احترام دارم، مخصوصاً خدمت اساتید و برادران ایمانی. امروز موجب افتخار و توفیق بزرگی است که در این محفل علمی درباره یکی از گرانبهاترین متون اسلامی، صحیفهی سجادیه، سخن بگویم.
این اثر جاودانه که از امام زینالعابدین علی بن حسین بن علی بن ابیطالب (علیهالسلام) به یادگار مانده، گنجینهای از معارف ناب توحیدی است. این کتاب تنها مجموعهای از دعاها نیست، بلکه دائرةالمعارفی است از توحید، اخلاق، عرفان و انسانشناسی اسلامی که از زبان آن امام زاهد صادر شده و اشتراکات عمیق آن با آموزههای قرآن کریم و سنت پیامبر (ص) را به روشنی نشان میدهد.
صحیفهی سجادیه
صحیفهی سجادیه فراتر از یک کتاب عبادی، گنجینهای است از معارف ناب اسلامی که ابعاد مختلف اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و تربیتی را دربرمیگیرد.
در لابلای فرازهای آن مباحثی همچون خداشناسی، نبوت، معاد، اخلاق فردی و اجتماعی، حقوق بشر، عدالت و مسئولیتهای اجتماعی به چشم میخورد. این جامعیت آن را به متنی آموزشی و تربیتی برای همه مسلمانان تبدیل کرده جایگاه امام علی بن حسین (زینالعابدین) امام علی بن حسین (زینالعابدین)یکی از بزرگان اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) است که نزد اهل سنت از جایگاه والای علمی و عبادی برخوردار میباشد. ایشان بهدلیل عبادت بسیار و کثرت سجده، به «زینالعابدین» و «سجاد» ملقب گردید. امام ذهبی در کتاب «سیر أعلام النبلاء» مینویسد: «کان من أَجْوَدِ أهلِ البيتِ، وأعْلَمِهِم، وأعْبَدِهِم.» (یعنی: ایشان از سخاوتمندترین، آگاهترین و پرستندهترین اهل بیت بود.) ابن حجر عسقلانی در مقدمهی «تهذیب التهذیب» او را ثقةُ المحدثین و مورد اعتماد دانسته است. از ویژگیهای اخلاقی برجستهی امام سجاد (ع) رسیدگی پنهانی به فقرای مدینه بود. نقل است که شبها کیسههای نان بر دوش میگذاشت و در تاریکی شب به نیازمندان میرساند.
جایگاه اهل بیت در نزد اهل سنت:
پیش از پرداختن به بحث توحید، لازم است به این نکته مهم اشاره شود که محبت اهل بیت پیامبر (ص) جزء لایتجزی از ایمان نزد اهل سنت است. اهل سنت، با انصاف و دور از تعصب نابجا، همواره حقوق اهل بیت را پاس داشته و ایشان را در جایگاه رفیعی دانستهاند، چنانکه در تشهد نماز خود صلوات فرستادن بر آل پیامبر (ص) را رکن و از واجبات نماز میدانند.
امام شافعی در این باره میفرماید: «يا آلَ بَيْتِ رَسُولِ اللَّهِ، حُبُّكُمْ فَرْضٌ مِنَ اللَّهِ أَنْزَلَهُ فِي الْقُرْآنِ، وَكَفَى بِكُمْ مِنْ عَظِيمِ الْقَدْرِ أَنْ مَنْ لَمْ يُصَلِّ عَلَيْكُمْ فَلَا صَلَاةَ لَهُ.»
تحلیل گفتمان توحیدی صحیفه:
محور سخن ما امروز، تحلیل گفتمان توحیدی در صحیفهی سجادیه است. امام سجاد (ع) در این کتاب توحید را نه بهصورت یک مفهوم خشک فلسفی، بلکه به عنوان یک رابطهی زنده، پویا و عاطفی با خداوند ترسیم
میکنند. این نگاه را میتوان در چند محور اصلی خلاصه کرد:
۱. توحید ذاتی (و نفی تشبیه):
امام در توصیف ذات مقدس پروردگار میفرماید: «الحمد لله الأوَّلُ بلا أوَّلٍ كانَ قبْلَهُ، وَالآخِرُ بلا آخِرٍ بعدَهُ.» (سپاس خدایی را که اوّل است و هیچ اوّلی پیش از او نبوده، و آخری است و هیچ آخری پس از او نخواهد آمد.) این بیان، نخستین دعای امام است و با آیات قرآن کاملاً هماهنگی دارد.
خداوند عزوجل در سوره حدید میفرماید: «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ ۖ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ»(الحدید: ۳) و نیز هماهنگی کامل دارد با حدیثی که در صحیح بخاری در «کتاب بدء الخلق» آمده است: «كَانَ اللَّهُ وَلَمْ يَكُنْ شَيْءٌ قَبْلَهُ.»
۲. توحید افعالی:
امام در دعاهای متعدد تأکید میکند که هر کار شایسته و هر حرکت و قدرتی در جهان، مستقیماً از جانب خداوند است و تنها او مسبب حقیقی امور است. تبیین توحید افعالی در زمان امام سجاد بسیار مهم بود، زیرا جریان حاکم سعی در ترویج جبرگرایی داشت. نمونههای زیادی از ارتباط مفاهیم صحیفه با آیات قرآن در این زمینه وجود دارد. برای نمونه، در دعای ششم امام فرمود: «الحَمْدُ للهِ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ بِقُوَّتِهِ وَمَيَّزَ بَيْنَهُمَا بِقُدْرَتِهِ، وَجَعَلَ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا حَدًّا مَّحْدُودًا وَأَمْرًا مَّقْدُورًا، وَيُولِجُ اللَّيلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيلِ.»
امام در این دعا از عبارتی قرآنی بهره برده است که خداوند میفرماید: « يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ »(فاطر: 13)
۳. نمونه دیگر توحید افعالی — رزق و روزی:
امام بارها در صحیفه تدبیر روزی را صرفاً به خداوند نسبت داده است. برای نمونه، در دعای اول میفرماید: «وَجَعَلَ لِكُلِّ رُوحٍ مِّنْهُمْ قُوَّتًا مَعْلُومًا مَّقْسُومًا مِنْ رِزْقِهِ، لَا يَنُقصُ مِن زَادِهِ نَاقِصٌ، وَلَا يَزيدُ مِن نُقْصِهِ زَائِدٌ.»
این دعا منطبق است با فرمودهی خدا: «إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ ۚ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا» (اسراء: ۳۰)
خداوند این مفهوم را در سوره زخرف آیه ۳۲ نیز بیان میکند: «أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ.»
۴. توحید در طاعت و عبودیت:
یگانگی خدا در فرمانبری و عبودیت نیز «توحید طاعت» نامیده میشود. به تعبیر قرآن، «طاغوت» کسانی هستند که فرمانهای خدا را نادیده میگیرند و به هوا و هوس خویش گردن مینهند. امام سجاد (ع) در نیایشهای خود، از تمایل به اطاعت طاغوت و نیز از پناه بردن به ستمگران برحذر میدارد. برای نمونه میفرماید: «اللهم إني أعوذ بك أن أصيبَ بظَالِمٍ.» و نیز: «رَبَّنَا بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيْنَا، فَاجْعَلْنَا خَزِينَةً وَمَعِينًا مِنَ الْمُجْرِمِينَ.»
۵. توحید عبادی:
برترین جلوهی توحید، توحید عبادی است. امام سجاد (ع) به ما میآموزد که در عمیقترین لحظات نیاز باید به درگاه یکتا معبود روی آورد. ایشان در این معنا میفرماید: «اللهم إني أُخْلِصْتُ بانقِطاعِي إليك، وأقبلتُ بكلِّ ذاتِي عليكَ.»
۶. توحید در صفات:
امام با چه نثری زیبا توحید صفات خدا را ترسیم میکند. او میفرماید: «وَأَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، أَنْتَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ، الْعَلِيمُ الْحَكَمُ. وَأَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ، السَّمِيعُ الْبَصِيرُ، الْقَدِيمُ الْخَيْرُ.»
جمع بندی:
حضور گرامی، اجازه دهید سخنانم را جمعبندی کنم:
۱) تحلیل نیایشهای صحیفهی سجادیه نشان میدهد که این کتاب شریف، دانشگاهی برای تربیت انسان موحد است.
۲) مفاهیم ناب توحیدی که در این کتاب ارائه شده، با قرآن کریم و سنت نبوی هماهنگی کامل دارد.
۳) امام سجاد (ع) به ما میآموزد که توحید تنها یک شعار نیست، بلکه حالتی وجودی است؛ به این معنا که در این حالت انسان، خدا را در همه حال حاضر و ناظر میبیند، همه چیز را از او دانسته و تنها به او امید میبندد.
او در پایان میفرماید: «اللهم لك الحمد، لا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ، سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ، وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ.»
از توجه شما سپاسگزارم. والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.
شیخ محمود خوشخبر، استاد حوزه علمیه اهل سنت، مترجم صحیفه سجادیه
