از آنجا كه در زمان امام چهارم شرائط اختناق آميزي حكمفرما بود، امام بسياري از اهداف و مقاصد خود را در قالب دعا و مناجات بيان ميكرد. مجموع دعاهاي امام سجاد علیه السلام به نام صحيفه سجاديه معروف است كه پس از قرآن مجيد و نهج البلاغه، بزرگترين و مهمترين گنجينه گران بهاي حقايق و معارف الهي بشمار ميرود، به طوري كه از ادوار پيشين از طرف برخی دانشمندان (اخت القران)[1]،( انجيل اهل بيت عليهم السلام )و (زبور آل محمد صلي الله عليه و آله) لقب گرفته است. [2]
صحيفه سجاديه تنها شامل راز و نياز با خدا و بيان حاجت در پيشگاه وي نيست، بلكه درياي بيكراني از علوم و معارف اسلامي است كه طي آن مسائل عقيدتي، فرهنگي، اجتماعي، سياسي و پاره اي از قوانين طبيعي و احكام شرعي در قالب دعا مطرح شده است.
در سال 1353 هجري قمري، مرجع فقيد، مرحوم آيت الله العظمي نجفي مرعشي قدس سره، نسخه اي از صحيفه سجاديه را براي علامه معاصر مؤلف تفسير طنطاوي (مفتي اسكندريه) به قاهره فرستاد. وي پس از تشكر از دريافت اين هديه گرانبها و ستايش فراوان از آن، در پاسخ چنين نوشت:
«اين از بدبختي ماست كه تاكنون بر اين اثر گران بهاي جاويد كه از مواريث نبوت است، دست نيافته بوديم، من هر چه در آن مينگرم، آن را از گفتار مخلوق برتر و از كلام خالق پايينتر مييابم».[3]
به خاطر اهميت و اعتبار كم نظير صحيفه سجاديه، در تاريخ اسلام شرحهاي بسياري به زبان عربي و فارسي بر اين كتاب نوشته شده است.
مرحوم علامه شيخ آغا بزرگ تهراني در كتاب پر ارج (الذريعه) در حدود پنجاه شرح (غير از ترجمه ها) بر صحيفه سجاديه را نام برده است.[4]
علاوه بر اين شرح ها، گروهي از دانشمندان گذشته و معاصر، ترجمه هاي متعددي بر صحيفه نگاشته اند كه تعدادي از آنها در سالهاي اخير چاپ و منتشر شده است.
صحيفه سجاديه شامل 54 دعا است كه فهرست عناوين آنها بدين قرار است:
1. ستايش خدا.
2. درود بر محمد، صفحه و خاندان او.
3. درود بر فرشتگان حامل عرش.
4. درخواست رحمت براي پيروي پيامبران.
5. دعاي آن حضرت براي خود و دوستانش.
6. دعا هنگام صبح و شام.
7. دعاي آن حضرت هنگامي كه پيشامدها و حوادث مهم پيش مي آمد و نيز به هنگام اندوه.
8. در پناه جستن به خدا از ناملايمات و اخلاق ناپسند و كارهاي زشت.
9. در اشتياق به طلب آمرزش.
10. در پناه بردن به درگاه خداوند.
11. در طلب فرجام نيك.
12. در اعتراف به گناه و طلب توبه.
13. در درخواست حوائج.
14. در شكايت از ستمگران، هنگامي كه مورد ستم واقع ميشد يا از ستمگران كاري كه خوش نميداشت، ميديد.
15. هنگام بيماري و پيش آمدن اندوه يا گرفتاري.
16. درخواست عفو از گناهان و عيبها.
17. درخواست دفع شر شيطان و پناه بردن به خداوند از دشمني و مكر او.
18. دعا پس از رفع خطر و پس از برآورده شدن سريع حاجت.
19. در طلب باران پس از قحطي و خشكسالي.
20. در طلب اخلاق ستوده و رفتار پسنديده.
21. دعا هنگام حزن و اندوه.
22. دعا هنگام سختي و مشقت و مشكلات.
23. در طلب عافيت و شكر و سپاس بر آن.
24. دعاي آن حضرت براي پدر و مادرش.
25. دعا درباره فرزندان خود.
26. درباره همسايگان و دوستان.
27. دعا براي مرزداران كشور اسلامي.
28. در پناه بردن به خدا.
29. دعا هنگام تنگ شدن روزي.
30. در طلب ياري از خدا براي پرداخت قرض.
31. در ذكر توبه و طلب آن.
32. دعا پس از نماز شب.
33. در طلب خير.
34. دعا هنگام گرفتاري و هنگام ديدن كسي كه به رسوايي گناه گرفتار شده بود.
35. دعا در مقام رضا هنگام ديدن دنياداران.
36. دعا هنگام شنيدن صداي رعد و ديدن ابر و برق.
37. دعا در اعتراف به اينكه از عهده شكر نعمتهاي خدا نميتوان بر آمد.
38. در عذرخواهي از كوتاهي در اداي حقوق بندگان خدا.
39. در طلب عفو و رحمت.
40. دعا هنگامي كه از مرگ كسي با خبر ميشد، يا از مرگ ياد ميكرد.
41. در طلب پرده پوشي و نگهداري از گناه.
42. هنگام ختم قرآن (پايان قرائت آن).
43. هنگام نگاه كردن به ماه نو و رؤيت هلال.
44. دعاي اول ماه رمضان.
45. دعا در وداع ماه رمضان.
46. دعاي روزهاي عيد فطر و جمعه.
47. دعا در روز عرفه (نهم ذيحجه).
48. دعا در روزهاي عيد قربان و جمعه.
49. دعا براي دفع مكر دشمنان.
50. در ترس از خدا.
51. در تضرع و زاري.
52. اصرار در خواهش از خدا.
53. در مقام كوچكي در پيشگاه الهي.
54. در طلب رفع اندوهها. [5]
ابعاد سياسي صحيفه سجاديه
صحيفه سجاديه تنها شامل راز و نياز و مناجات و عرض حاجت در پيشگاه خدا نيست، بلكه ابعاد سياسي و اجتماعي و فرهنگي و عقيدتي نيز دارد. امام سجاد در ضمن دعاهاي خود در چندين مورد، مباحث سياسي بويژه مسئله (امامت) و رهبري جامعه اسلامي را مطرح كرده است كه ذيلا نمونه هايي از آنها را ميآوريم:
1. امام در دعاي بيستم (دعاي مكارم الاخلاق) چنين ميگويد:
خدايا بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا بر آن كه بر من ستم كند، دستي (نيرويي)، و بر آن كه با من ستيزه جويد زباني (برهاني)، و بر كسي كه با من دشمني و عناد ورزد پيروزي عطا كن، و در برابر آن كس كه نسبت به من، به حيله گري و بدانديشي بپردازد، راه و تدبير، و در برابر آن كه بر من فشار و آزار رساند، نيرو ده و در خطر تهديد دشمنان، به من امنيت عنايت فرما.
آيا چه كساني جز كارگزاران عبدالملك نظير (هشام بن اسماعيل مخزومي)، (حاكم مدينه) بودند كه امام مورد ستم، ستيزه جويي،عناد، بد انديشي، فشار، آزار و تهديد آنان قرار داشت؟ بنابراين در واقع اين دعاي امام شكوائيه اي در برابر زورگوييهاي حكومت وقت بوده و از اين نظر بار سياسي داشته است.
2. در دعائي كه امام روز عيد قربان و روز جمعه ميخوانده چنين آمده است:
… خدايا اين مقام (خلافت و رهبري امت اسلامي كه اقامه نماز در روز عيد قربان و روز جمعه وايراد خطبه از شئون آن است) مخصوص جانشينان و برگزيدگان تو، و اين پايگاهها، از آن امناي تو است كه آنان را در رتبه والايي قرار دادهاي، ولي ستمگران (همچون خلفاي ستمگر اموي) آن را بزور، غصب و تصاحب كرده اند تا آنجا كه برگزيدگان و خلفاي تو مغلوب و مقهور گشتهاند، در حالي كه ميبينند احكام تو تغيير يافته، كتاب تو از صحنه عمل دور افتاده، فرائض و واجباتت دستخوش تحريف گشته، و سنت (راه و رسم) پيامبرت متروك گشته است.
خدايا دشمنان بندگان برگزيده ات از اولين و آخرين و همچنين اتباع و پيروانشان و همه كساني را كه به كارهاي آنان راضي هستند، لعنت كن و از رحمت خود دور ساز.
در اين دعا امام با صراحت از مسئله امامت و رهبري امت، كه اختصاص به خاندان پيامبر دارد، و غصب شدن آن توسط ستمگران ياد ميكند و بدين ترتيب مشروعيت حكومت بني اميه را نفي ميكند.
3. امام در دعاي عرفه چنين ميگويد:
پروردگارا! درود فرست به پاكترين افراد خاندان پيامبر كه آنان را براي رهبري امت و اجراي اوامر خود برگزيدهاي، و آنان را خزانه داران علمت، نگهبانان دينت، جانشينان خود در زمين، و حجتهاي خويش بر بندگانت قرار داده اي و به خواست خود، آنان را از هرگونه پليدي يكباره پاك كرده اي و آنان را وسيله ارتباط با خود و راه بهشت خويش قرار داده اي. خدايا تو در هر زمان دين خود را به وسيله امامي تأييد فرموده اي كه او را براي بندگانت رهبر و پرچمدار، و در گيتي مشعل هدايت قرار دادهاي، پس از آنكه او را با ارتباط غيبي، با خود مرتبط ساخته اي و او را وسيله خشنودي خود قرار داده اي و پيروي از او را واجب كردهاي، و مقرر داشته اي كه هيچ كس از او سبقت نگيرد، و هيچ كس از پيروي او پس نماند.
حضرت در اين دعا نيز از نقش و موقعيت ويژه رهبران الهي و امامان از خاندان نبوت و امتيازهاي آنان سخن ميگويد، و اين، دقيقا به معناي نفي مشروعيت حكومت زمامداران وقت بود.
4. برخورد و مبارزه با علماي درباري
يكي از شورانگيزترين بخشهاي زندگي امامان، برخورد و مبارزه آنان با سررشته داران ناشايست فكر و فرهنگ در جامعه اسلامي عصر خويش يعني فقهاء، محدثان، مفسران، قرا و قضات درباري است. ايشان كساني بودند كه فكر و ذهن مردم را به سود قدرتهاي جور جهت ميدادند و آنان را با وضعي كه خلفاي بني اميه و بني عباس ميخواستند در جامعه حاكم باشد، عادت ميدادند و نسبت به آن وضع، مطيع و تسليم ميساختند و زمينه فكري و ذهني را براي پذيرش حكومت آنان فراهم ميكردند.
نمونه اينگونه برخورد در زندگاني سياسي امام چهارم، برخورد شديد آن حضرت با محمد بن مسلم زهري (58 – 124 قمري) محدث درباري بوده است. [6]
[1] . شيخ آغا بزرگ، الذريعه الي تصانيف، الطبعه الثانيه، بيروت، دارالاضوا 1378 هجري قمري، جلد 15، صفحه 18.
[2] . مدني، سيد عليخان، رياض السالكين في شرح صحيفه سيد الساجدين، مؤسسه آل البيت، مقدمه، صفحه 5 – 4
[3] . صحيفه سجاديه، ترجمه سيد صدرالدين صدر بلاغي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، مقدمه، صفحه 37
[4] . شيخ آغا بزرگ، الذريعه الي تصانيف، الطبعه الثانيه، بيروت، دارالاضوا 1378 هجري قمري، جلد 3، صفحه 359 – 345. ضمنا درباره اسناد صحيفه سجاديه رجوع شود به: سيد عليخان مدني، رياض السالكين في شرح صحيفه سيد الساجدين، مقدمه عبدالرزاق الموسوي المقرم، الامام زين العابدين، قم، دارالشبستري للمطبوعات، صفحه 118 – 95.
[5] . متوكل بن هارون راوي صحيفه ميگويد: اين دعاها 75 باب بود كه يازده باب آن را فراموش كرده و شصت و چند باب آن را حفظ نمودم. مرحوم سيد عليخان مدني پس از نقل بيان متوكل، احتمال ميدهد كه چند باب ديگر نيز توسط راويان بعدي حذف يا فراموش شده و عملا به 54 باب تقليل يافته است (رياض السالكين، مقدمه، صفحه 29). در هر حال علاوه بر صحيفه مشهور و رايج كه (صحيفه كامله) ناميده ميشود، از طرف دانشمندان اسلامي پنج صحيفه ديگر نيز شامل مجموعه هايي ديگر از دعاهاي امام سجاد عليه السلام گرد آوري شده و به نامهاي: الصحيفه الثانيه، الصحيفه الثالثه و چاپ شده است (شيخ آغا بزرگ تهراني، الذريعه الي تصانيف، الطبعه الثانيه، بيروت، دارالاضوا 1378 هجري قمري، جلد 15، صفحه 21. 19).
[6] .سیرۀ پیشوایان، مهدی پیشوایی، ص:270.
