با نگاهی اجمالی به منابع عامه مشاهده می گردد که صلوات مشروع، صلواتی بوده که قرین بر درود بر آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین بوده است؛ وعدم ذکر صلوات بر آل به منزله ی صلوات ابتر تفسیر شده است.
در روایتی که کَعب بن عُجرَة نقل کرده است آمده است: عبد الرحمن بن ابی لیلی از کعب نقل می نماید که «کعب»، به او گفت: آیا می خواهی هدیه ای به تو بدهم که آنرا از پیامبر صلی الله علیه وآله شنیده ام؟ عرض کردم آری. به من هدیه بده. وی گفت: به پيامبر«صلَّي اللّه عليه و آله و سلَّم» عرض کرديم، بر شما اهل بيت چگونه درود بفرستيم، در حالي که از کيفيت دادن سلام آگاهيم. پيامبر اسلام«صلَّي اللّه عليه و آله و سلَّم»فرمودند: بگوييد:
«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَعَلي آلِ مُحَمَّد، کَما صَلَّيْتَ عَلي إِبْراهيمَ وَعَلي آلِ إِبْراهيمَ إِنَّکَ حَميدٌ مَجِيدٌ، اللّهُمَّ بارِکْ عَلي مُحَمَّد وَعَلي آلِ مُحَمَّد کَما بارَکْتَ عَلي إِبْراهيمَ وَآلِ إِبْراهيمَ إِنَّکَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ».[1]
جلال الدین سیوطی(م:911)، در تفسير درّ المنثور، این حدیث را از طرق متعددی از طریق صحابی ای همچون:«ابن عباس» و «طلحه» و «ابو سعيد خدرى» و «ابو هريره» و «ابو مسعود انصارى» و «بريده» و «ابن مسعود انصاری» و «كعب بن عجرة» و«زید بن ابی خارجة» و «یونس بن خباب» و اميرمؤمنان على عليه السلام روایت نموده است.[2]
نقل روایات صلوات در صحیح بخاری:
بخاری در سه موضع متعرض بحث صلوات شده است:
الف) کتاب احادیث الانبیاء، باب 12.(بخاری دو روایت در اینجا آورده است، روایتی که از طریق ابو حُمید ساعدی است که در آن بجای آل، ذریه و همسران داخل در صلوات شده اند؛ و روایتی که ازطریق کعب بن عجرة نقل شده که در آن صلوات بر آل تنها قرین درود بر پیامبر صلی الله علیه وآله شده است).
ب) کتاب التفسیر، سوره ی احزاب.(که در این قسمت بخاری سه روایت ذکر نموده از طریق کعب بن عجرة، و ابو سعید خدری، و یزیدبن عبدالله خباب . در این روایات خبری از صلوات بر ازواج وجود ندارد).
ج) کتاب الدعوات، باب 32.(بخاری در این باب روایت صلوات بر آل را از طریق کعب بن عجرة و ابو سعید خدری نقل نموده و در این باب نیز خبری از صلوت بر ازواج دیده نمی شود؛ البته بخاری در باب بعد صلوات بر ازواج را از طریق ابو حمید ساعدی نقل نموده است).
صیغه ی مشتمل بر صلوات بر ازواج در صحیح بخاری
بخاری این روایت را تنها از یک طریق ذکر نموده. وی به نقل از عمر بن سلیم زُرَقی روایت می کند که ابو حمید ساعدی به من خبر داد که آنان از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله سؤال نمودند: ای رسول خدا چگونه بر شما درود بفرستیم؟ آنحضرت فرمودند بگوئید:«اللهم صل على محمد وأزواجه وذريته كما صليت على آل إبراهيم وبارك على محمد وأزواجه وذريته كما باركت على آل إبراهيم إنك حميد مجيد».[3] پروردگارا بر محمد درود فرست و بر همسران و ذریه ی آنحضرت درود فرست؛ همچنان که بر آل ابراهیم درود فرستادی و برکت فرست بر محمد و همسران و ذریه ی آنحضرت؛ همچنان که بر آل ابراهیم برکت فرستادی که تو حمید و مجیدی.
این امر در حالی است که روایت صلوات بر آل محمد صلی الله علیه وآله از چند طریق به واسطه ی صحابی ای همچون:«ابن عباس» و «طلحه» و «ابو سعيد خدرى» و «ابو هريره» و «ابو مسعود انصارى» و «بريده» و «ابن مسعود انصاری» و «كعب بن عجرة» و«زید بن ابی خارجة» و «یونس بن خباب» و اميرمؤمنان على عليه السلام روایت شده است.
سخن ابن حجر هیتمی در رابطه با صیغه ی صلوات
ابن حجر هیتمی مکی(م:974)، در کتاب:«الصواعق المحرقة»، در رابطه با صلوات بر آل می نویسد:
سؤال اصحاب بعد از نزول آیه ی:«إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً»؛[4] و جواب پیامبر صلی الله علیه وآله به چگونگی درود فرستادن؛ دلیل آشکاری است مبنی بر اینکه امر به صلاة و درود بر اهل بیت[5] و بقیه ی آل[6] بعد از نزول این آیه بوده است…و صلوات بر آل از جمله ی مامور به بوده است.
وی سپس می گوید روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: بر من درود ناتمام نفرستید. عرض کردند: درود ناتمام چیست؟ حضرت فرمودند: نگوئید:« اللهم صل على محمد»آنگاه توقف کنید؛ بلکه بگوئید:«اللهم صل على محمد وعلى آل محمد».[7]
از آنجا که ذکر آل محمد صلی الله علیه وآله در صلوات بر آن حضرت امری یقینی بوده و صلوات با ذکر آل تشریع گردیده است؛ حدیث سازان در صدد کم رنگ نمودن این امر و قرار دادن عدلی برای عترت علیهم السلام برآمده اند؛ لذا در روایاتی که این روایات نیز در صحاح اهل سنت نقل شده است، ازواج پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز قرین یاد پیامبر صلی الله علیه وآله شده؛ به اینکه بعد از صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله، بر ازواج و ذریه ی آن حضرت درود فرستاده شود.
ابن حجر در کتاب :«الصواعق المحرقة» در این رابطه می نویسد:
روایت صلوات به دو صیغه ی (صلوات بر پیامبر و آل آنحضرت) و (صلوات بر پیامبر و ازواج و ذریه ی آنحضرت) وارد شده است؛ بنابراین منافاتی ندارد که در صحیحین آل حذف شده باشد؛[8] زیرا که در روایات دیگری ذکر آل محمد ثابت است.
ابن حجر در جمع بین این دو دسته روایات(روایات متواتر که ذکر ال محمد آمده- و روایت ابو حمید ساعدی)، بیان می دارد: از اینجا دانسته می شود که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، همه ی این افراد را در کیفیت صلوات داخل فرموده اند، منتهی برخی از روات این قسمت (درود بر آل) را حفظ نموده اند، درحالی که صلوات بر ازواج و ذریه را حفظ ننموده اند و برخی دیگر صلوات بر ازواج و ذریه را حفظ نموده و صلوات بر آل را حفظ ننموده اند.[9]
پاسخ ما به ابن حجر آن است که درود بر آل محمد صلی الله علیه وآله و قرین بودن آن در کنار نام پیامبر صلی الله علیه وآله امری متواتر بوده است؛ به گونه ای که فرض فراموشی و عدم حفظ آن از سوی راویان اخبار امری بعید می نماید؛ لذا ما معتقدیم که این اسقاط امری عمدی بوده در راستای کم رنگ نمودن جایگاه عترت بوده است.
همچنین اضافه نمودن این فقره :(صلوات بر ازواج)؛ با اینکه در روایات صحیح دیگر (که تعداد آنها زیاد است و از طریق صحابی ای همچون امام علی علیه السلام و ابن عباس و ابو سعید خدری و…نقل گردیده است)نامی از ازواج برده نشده؛ در حالی که این اصحاب شاخص ترین افراد امت بوده اند و دیگر اینکه راویانی که این اخبار را از این اصحاب نقل نموده اند؛ خود نسبت به ازواج عنایت ویژه ای داشته اند که فرض فراموشی این فقره از طرف آنان، فرضی بعید می نماید.
نکته ی دیگر آنکه در صلواتی که ذکر ازواج به میان آمده گفته شده: پروردگارا بر محمد و همسران و ذریه ی آنحضرت درود فرست؛ همچنان که بر آل ابراهیم درود فرستادی … با نگاه به این روایات می یابیم که از خدا می خواهیم همچنان که بر ابراهیم و آل ابراهیم صلوات فرستادی بر محمد و آل محمد نیز صلوات بفرست.
این امر در روایات بیانگر صلوات بر آل امری واضح و روشن است؛ زیرا مقایسه بین پیامبر و آل آنحضرت علیهم السلام با ابراهیم و آل ابراهیم علیهم السلام صورت پذیرفته(صلوات بر محمد و آل- صلوات بر ابراهیم و آل)؛ در حالی که در صلواتی که ازواج قرار گرفته اند، هیچ تناسبی بین دو فقره مشاهده نمی گردد (یک طرف پیامبر و ازواج و ذریه قرار دارند. ودر طرف دیگر ابراهیم و آل او قرار دارند).
قرآن کریم نیز به هنگام یاد از ابراهیم علیه السلام می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ »؛[10] خداوند، آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را بر جهانيان برترى داد. در این آیه سخنی از همسران حضرت ابراهیم به میان نیامده است؛(در حالی که مقام و منزلت حضرت هاجر بر کسی پوشیده نیست)؛ اما مراد از آل ابراهیم همان کسانی اند که به مقام رسالت و امامت نائل گشتند:«وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِين»؛[11] در مورد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز، آل پیامبرند که با آنحضرت معیت و همراهی داشته اند؛ کسانی که به نص قرآن معصومند و تالی تلو مقام رسالت قرار گرفته اند.
علت عدم ذکر آل محمد صلی الله علیه وآله در صلوات از سوی اهل سنت
با توجه به نکات گفته شده صلوات مشروع صلواتی است که به همراه درود بر آل محمد صلی الله علیه وآله بوده باشد؛ اما با این حال با دو ابهام در عملکرد اهل سنت مواجه هستیم:
الف)بسیار دیده می شود که اهل سنت به هنگام صلوات، یا آنرا قرین به آل نمی کنند و به درود بر پیامبر صلی الله علیه وآله اکتفا می نمایند، و یا اینکه اگر آل را ذکر می کنند اصحاب آن حضرت را هم داخل در درود می نمایند.(البته باید توجه داشت که دیدگاه غالبی آنان این است که ازواج آنحضرت جزو آل محسوب می شوند).
ب) نکته ی دیگر اینکه اهل سنت به هنگام کتابت درود بر پیامبر اینگونه می نویسند: صلی الله علیه وسلم. یعنی حتی افرادی نیز که در گفتار آل را قرین پیامبر صلی الله علیه وآله می کنند اما در کتابت چنین عمل نمی کنند. حال علت این رویه چه می تواند باشد؟
در باره ی عدم ذکر آل به هنگام صلوات گفته شد که چنین عملی مغایر با دستور و تشریع پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می باشد؛ اما داخل نمودن اصحاب و مشمول نمودن درود بر آنان می توان به طور قطع گفت که عملی بدعی و بدعتی آشکار می باشد. و حکم بدعت نیز مشخص است که ضلالت و گمراهی است و هر گمراهی نیز در آتش است.
حافظ معاصر اهل سنت، عبدالله بن الصدیق الغماری المغربی، در رساله ای با عنوان:«القول المقنع فی الرد علی الالبانی المبتدع»، می نویسد:
«ودر اینجا خطائی که جمهور اهل سنت در آن واقع شده اند را تذکر می دهیم؛ خطائی که آنرا گروهی از گروه دیگر تبعیت نمودند؛ و بر این امر آگاهی نیافت مگر شیعه! و آن امر این است که مردم به هنگام صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله اصحاب را با آنحضرت ذکر می نمایند؟ در حالی که در جواب صحابه که از ایشان سوال نمودند چگونه بر شما صلوات بفرستیم آنحضرت جواب دادند: بگوئید: «اللهم صل على محمد وآل محمد». ودر روایتی دیگر آمده است:«اللهم صلعلى محمد وأزواجه وذريته». ودر هیچکدام از طرق حدیث نامی از اصحاب برده نشده است؛ با این که این طرق در حد تواتر نقل شده اند.
بنابراین ذکر صلوات بر اصحاب در صلوات؛ زیاد نمودن امری است در آنچه شارع مقدس به ما آموخته است؛ در حالی که چنین امری جایز نمی باشد».[12]
علت عدم نوشتار آل در صیغه ی صلوات از سوی عده ی کثیری از اهل سنت
روش کتابتی اهل سنت به هنگام درود تنها اکتفاء به درود بر آنحضرت می باشد:صلی اله علیه و سلم. در حالی که طبق نصوص روائی باید صلی الله علیه وآله و سلم به نگارش درآید. علت عدم ذکر آل به هنگام کتابت چه خواهد بود؟
امیر یمنی، محمد بن اسماعیل صنعانی پرده از این راز برداشته است. وی در بیان علت این امر در کتاب فقهی خود:«سبل السلام شرح بلوغ المرام»، ج1،ص391 می نویسد:
«…وکانهم حذفوه خطا تقیة لما کان فی الدولة الامویة من یکره ذکرهم ثم استمر علیه عمل الناس متابعة من الاخر للاول فلا وجه له»؛گویا حذف آل(محمد) در صلوات بخاطر تقیه(وترس از ذکر آن) در دوران بنی امیه بوده است، زیرا در این دوران افرادی بودند که از ذکر آل محمد کراهت داشتند. سپس عمل مردم بر همین امر استقرار یافت و متاخرین از متقدمین تبعیت نمودند؛ بنابراین وجهی برای عدم ذکر آل در صلوات وجود ندارد.
[1] . صحیح البخاری، کتاب الدعوات، باب 31، ح6230.
[2] . الدرالمنثور، السیوطی، ج5،ص218.
[3] . صحیح البخاری، کتاب الدعوات، باب 23.
[4] . الاحزاب/33.
[5] . عبارت ابن حجر بدین صورت است: هذا دليل ظاهر على أن الأمر بالصلاة على أهل بيته وبقية آله مراد منه هذه الآية وإلا لم يسألوا عن الصلاة على أهل بيته وآله عقب نزولها ولم يجابوا بما ذكر فلما أجيبوا به دل على أن الصلاة عليهم من جملة المأمور به وأنه صلى الله عليه وآله أقامهم في ذلك مقام نفسه لأن القصد من الصلاة عليه مزيد تعظيمه ومنه تعظيمهم ومن ثم لما دخل من مر في الكساء قال : اللهم إنهم مني وأنا منهم فاجعل صلاتك ورحمتك ومغفرتك ورضوانك علي وعليهم.
[6] . ابن حجر معتقد است که در صلوات بر پیامبر آل و ازواج و ذریه نیز داخلند؛ لذا ازواج اهل پیامبر صلی الله علیه وآله محسوب می شوند، اما (آل) او محسوب نمی شوند.
[7] . الصواعق المحرقة فی الرد علی اهل البدع و الزندقة، احمد بن حجر الهیتمی المکی، ص146، مکتبة القاهرة.
[8] . مراد تنها نقل ابوحمید ساعدی است.
[9] . همان.
[10] . آل عمران/33.
[11] . البقرة/124:«(به خاطر آوريد) هنگامى كه خداوند، ابراهيم را با وسايل گوناگونى آزمود. و او به خوبى از عهده اين آزمايش ها برآمد. خداوند به او فرمود: «من تو را امام و پيشواى مردم قرار دادم!» ابراهيم عرض كرد: «از دودمان من (نيز امامانى قرار بده!)» خداوند فرمود: «پيمان من، به ستمكاران نمىرسد! (و تنها آن دسته از فرزندان تو كه پاك و معصوم باشند، شايسته اين مقامند)».
[12] . القول المقنع فی الرد علی الالبانی المبتدع، عبدالله الصدیق الغماری، ص6:«و ننبه هنا على خطأ وقع من جماهير المسلمين ، قلد فيه بعضهم بعضا ولم يتفطن له إلاالشيعة . ذلك أن الناس حين يصلون على النبي صلى الله عليه وآله وسلم يذكرون معه أصحابه ، مع أن النبي صلى الله عليه وآله وسلم حين سأله الصحابة فقالوا : كيف نصلي عليك ؟ أجابهم بقوله : ” قولوا اللهم صل على محمد وآل محمد ” وفي رواية ” اللهم صل على محمد وأزواجه وذريته ” ولم يأت في شيء من طرق الحديث ذكر أصحابه ، مع كثرة الطرق وبلوغها حد التواتر ، فذكر الصحابة في الصلاة على النبي صلى الله عليه وآله وسلم ،زيادة على ما علمه الشارع ، واستدرك عليه ، وهو لا يجوز . وأيضا فان الصلاة حق للنبي صلى الله عليه وآله وسلم و لآله ، لا دخل للصحابة فيها ، لكن يترضى عنهم».
کلید واژه: صلوات؛ آل محمد؛ ازواج؛ صحیح بخاری؛ ابن حجر مکی؛ صلوات ابتر؛ عبدالله بن الصدیق الغماری؛ بدعت؛
نوشته ی : حسن سعادت پرور
