برگرفته از دانشنامۀ جهان اسلام(سید قندیل عباس)
در ۱۳۰۵ش / ۱۹۲۶ مولانا محمدالیاس (متوفی ۱۳۲۳ش / ۱۹۴۴) این جنبش را به منظور تبلیغ اسلام ، از منطقه ای به نام میوات در نزدیکی دهلی آغاز کرد و بتدریج در سراسر هند و بعدها شبه قاره و حتی سایر کشورها گسترش یافت ، به گونه ای که امروزه در جهان شناخته شده است (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۳ـ۳۱؛ گابوریو ، ص ۱۲۱ـ ۱۳۸؛ نیز رجوع کنید به مندویل ، ص ۱۶).
دنباله نهضت شاه ولی الله
جماعت تبلیغی همانند بسیاری از جنبشها و حرکتهای مسلمانان هند در دوران استعمار انگلیس ، ریشه در حرکت اصلاح طلبانه و احیاگرانۀ شاه ولی اللّه دهلوی دارد که هم زمان با آغاز سقوط قدرت سیاسی مسلمانان در هندوستان ظهور کرد (عزیز احمد، ص ۱۵ـ۱۶؛ موثقی ، ص ۱۹۲ـ۱۹۳). پس از آنکه انگلیسیها قیام مردم هند را که متأثر از حرکت پیروان شاه ولی اللّه بود (رجوع کنید به موثقی ، ص ۱۸۹ـ۲۱۴)، در ۱۲۷۳/ ۱۸۵۷ سرکوب کردند، اغلب علمای مسلمان از مبارزۀ مستقیم با استعمار دست کشیدند و به رفع انحطاط داخلی پرداختند؛ از جمله محمدقاسم نانوتوی مکتب مذهبی دئوبند را در ۱۲۸۴ تأسیس کرد و به دنبال آن شبکه ای از مدارس مذهبی زیرنظر علمای این مکتب در بسیاری از مناطق هندوستان به وجود آمد (عزیز احمد، ص ۲۰؛ نیز رجوع کنید به دئوبندی). ندوة العلماء لکهنو نیز مدرسۀ مهم دیگری بود که در ۱۳۱۲ بنیانگذاری شد (عزیز احمد، همانجا). این دو مرکز مذهبی به عنوان دنبالۀجنبش شاه ولی اللّه زمینه ساز بسیاری از تحولات بعدی شدند (رجوع کنید به موثقی ، ص ۲۱۴).
مولانا محمد الیاس موسس جماعت
مولانا محمد الیاس در مکتب دیوبند تربیت یافت ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ) و در ۱۳۳۵ در پی فوت پدر و برادرش ، مسئولیت مکتب پدرش را در شهرک نظام الدین به عهده گرفت . از این زمان به بعد او با واقعیتهای جدیدی روبرو شد که تحولاتی اساسی در افکارش ایجاد کرد (رجوع کنید به ادامۀ مقاله ). شهرک نظام الدین در ورودی منطقۀ میوات قرار داشت و پدر و برادر الیاس به جذب جوانان میواتی توجه ویژه ای داشتند. اهالی میوات ، معروف به «قوم میو »، از دیرباز به اسلام گرویده بودند (ندوی ، ص ۷۰ـ۸۰)، اما به دلیل آمیختگی زیاد با پیروان آیین هندو فاصلۀ زیادی با اسلام داشتند و در عمل بیشتر به هندوها شبیه بودند ( > مسافران ایمان < ، مقدمه ، ص XXXV-XXXIV ، به نقل از پاولت ).
الیاس از اوضاع نابسامان میوات آگاهی نسبی داشت ، ولی پس از استقرار در مدرسۀ پدرش به عمق آن پی برد (ممتاز احمد، ۲۰۰۱). در ابتدا او نیز معتقد بود که آموزش مسائل دینی به جوانان میواتی باید از طریق مدارس ادامه پیدا کند، اما با توجه به گستردگی انحطاط و عقب ماندگی در جامعۀ میوات ، تنها یک مدرسه و آن نیز در خارج از میوات را کافی ندانست و با وجود مشکلات بسیار، در مدت کوتاهی بیش از صد مدرسه در سراسر میوات تأسیس کرد.
چندی بعد با توجه به تجربۀ گذشته و همچنین عملکرد خود در میوات ، به این نتیجه رسید که این نظام آموزشی فقط امکان اصلاح و تعلیم فردی را فراهم می سازد، در حالی که وسعت انحطاط و نابسامانی ، نیازمند اصلاح و تعلیم جمعی است .
همچنین پی برد که نظام مدرسه ای رایج ، افرادی را پرورش می دهد که به اصلاح عمومی توجه ندارند و پس از فراغت از تحصیل معمولاً به دنبال شغلی برای امرار معاش می روند (ندوی ، ص ۲۴۵).
الیاس تعلیم دینی عامه و همچنین پیراستن جامعۀ اسلامی از بدعتها و عناصر التقاطی را نیازمند حرکتی عمومی می دانست . او برای ایجاد این حرکت ، روشی ابداع کرد که در قالب جماعت تبلیغی ظهور یافت (همان ، ص ۲۳۷ـ۲۴۱).
تاسیس جماعت تبلیغی
این جماعت در اوضاع آشفتۀ سیاسی و اجتماعی جامعۀ مسلمانان هند پس از پایان جنگ جهانی اول ظهور کرد. در آن زمان میان رهبران مذهبی و سیاسی مسلمانان هند تفرقه وجود داشت . عده ای حفظ منافع مسلمانان را در رویارو نشدن با انگلیسیها می دیدند و برخی طرفدار مبارزه با انگلیسیها بودند. گروهی ، هندوها را نیز خطر جدّی برای مسلمانان می دانستند و عده ای در مبارزه با استعمار انگلیس بر همکاری با هندوها تأکید داشتند (رجوع کنید به هاردی ، ص ۲۵۲ـ۲۵۹).
در این شرایط ، رجال مذهبی و سیاسی مختلف برای سامان بخشیدن به اوضاع مسلمانان هند تلاش کردند. مولانا محمد الیاس نیز دوری از دین را عامل همۀ بدبختیهای مسلمانان می دانست و معتقد بود که باید تمام توان را برای تبلیغ دین به کار بست و تا زمانی که دینداری در میان مسلمانان عمومیت پیدا نکند، نباید هیچگونه فعالیت دیگری ، از جمله فعالیت سیاسی ، صورت گیرد (ندوی ، ص ۲۴۹ـ۲۵۰).
او معتقد بود که اصلاح و پیشرفت از طریق به دست گرفتن حکومت ، شیوۀ پیامبر اسلام نبود، بلکه پیامبر از روش اصلاح فردی استفاده نمود. او نیز همین روش را آموزۀ بنیادین تبلیغی جماعت قرار داد (مسعود، ۲۰۰۰ ب ، ص ۸۶ ـ۸۷).
وی همچنین فعالان تبلیغی جماعت را رسماً از داشتن گرایش فرقه ای برحذر می داشت .
روشی که او برای تبلیغ دین ابداع کرد، مبلّغان را موظف می نمود که از هرگونه مشاجره با مخاطبان خودداری کنند و حتی با تحمل توهین و ناسزا کار دعوت و تبلیغ خود را ادامه دهند.
بدین ترتیب او با تبیین مفهوم و روش خاص تبلیغ ، کار خود را آغاز کرد و موفقیتهای بسیاری به دست آورد (ندوی ، ص ۲۳۵ـ ۲۴۱).
او معتقد بود که تبلیغ باید مانند روزگار پیامبر اکرم به صورت فردی باشد و رسانه های جدید نباید در امر تبلیغ واسطه قرار گیرند (رامان ، ۲۰۰۱ الف ).
آغاز و نحوه کار جماعت
الیاس تبلیغ اصول اساسی اسلام را در میان مردم میوات آغاز نمود و پس از مدتی از میان همین مردم جماعتهایی تشکیل داد و آنها را در داخل و خارج از میوات برای تبلیغ دین اعزام کرد.
در این کار ابتدا واحدهای سیارِ حداقل ده نفره سازماندهی می شد و سپس این واحدها که «جماعت » نامیده می شدند، برای تبلیغ دین با برنامه ای مشخص به مناطق مختلف اعزام می شدند (ممتاز احمد، ۱۹۹۸، ص ۱۷۳). هر جماعت پس از رسیدن به مقصد خود، در یکی از مساجد آنجا مستقر می شد و تبلیغ را در قالب برنامه ای ساده آغاز می کرد. این برنامه مشتمل بر پانزده نکته بود که بعداً در این شش اصل خلاصه شد:
شش اصل جماعت
۱) کلمة طیّبه (شهادتین : لااله الااللّه ، محمد رسول اللّه ). طبق این اصل هر مسلمان باید بتواند کلمۀ طیّبه را به عربی درست بخواند و همچنین از معنی و مفهوم آن آگاهی پیدا کند و در زندگی عملی خود لوازم آن را رعایت کند (بُلندشهری ، ص ۱۲ـ۳۷؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۱ـ۲۴).
۲) نماز. مسلمان باید نماز را از هر جنبه بدرستی یاد بگیرد و این وظیفه را طبق دستور اسلام بجا آورد (بلندشهری ، ص ۱۶ـ۲۰؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۱ـ۲۲).
۳) علم و ذکر. مسلمان باید دستورهای اسلام را فراگیرد. همچنین در زبان او باید ذکر خدا همواره جاری گردد و بهترین شکل آن این است که توجه بنده در همه حال به سوی خدا باشد (بلندشهری ، ص ۲۰ـ۲۶؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۲).
۴) اکرام مسلمان . در اصول شش گانۀ تبلیغی جماعت ، این اصل دارای جایگاه ویژه ای است وعلاوه بر زندگی عادی ، رعایت این اصل در طی مسافرتهای تبلیغی اهمیت خاصی دارد. بدین ترتیب که از یک سو احترام و رعایت حقوق هم سفران ، تأثیر عمیقی بر روی فرد فرد اعضای جماعت می گذارد و از سوی دیگر رعایت این اصل در جریان کار تبلیغ ، مبلّغان را ملزم به تحمل توهینهاو ناسزاها می کند. این اصل دارای جنبۀ اجتماعی است ، اما پنج اصل دیگر جنبة فردی دارند. از دیدگاه بزرگان جماعت اگر در امر تبلیغ این اصل رعایت نگردد، ممکن است هزاران فتنه ایجاد شود (بلندشهری ، ص ۲۶ـ۳۰؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۲ـ۲۳).
۵) اخلاص نیت (تصحیح نیت ). بر مسلمان فرض است که در انجام هرگونه عمل ، فقط رضایت خداوند را در نظر داشته باشد و از تصور هرگونه سود دنیوی پرهیز نماید (بلندشهری ، ص ۳۰ـ۳۴؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۳).
۶) تفریغ وقت برای تبلیغ (دعوت و تبلیغ)). هر مسلمان باید قسمتی از وقت خود را برای فراگرفتن احکام دین و آموزش آن به دیگران بگذارد. تبلیغ دین از طریق تفریغِ (خالی کردن ) وقت تحقق پیدا می کند که لازمۀ آن «خروج » است ، یعنی خارج شدن از خانه و قرار گرفتن در یکی از جماعتها برای تبلیغ در دیگر مناطق (بلندشهری ، ص ۳۴ـ۳۷؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۳ـ۲۴).
این اصول شش گانه معمولاً «نصاب تبلیغی » (برنامة آموزشی تبلیغ ) نیز نامیده می شود (رجوع کنید به مسعود، ۲۰۰۰ ب ، ص ۸۲ ـ ۸۳).
کتاب فضائل منبع اصول شش گانه
منبع اصلی این اصول کتاب فضائل اعمال نوشتة مولانا محمدزکریا، برادرزاده و داماد الیاس ، است که به زبان اردو نگاشته شده است . بزرگان تبلیغی جماعت به همۀ فعالان جماعت خواندن این کتاب را توصیه می کنند. بعداً الیاس اصل «ترکِ لایعنی » را نیز اضافه کرد که فعالان جماعت را از فعالیتهای بیهوده برحذر می داشت (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۴). بزرگان جماعت بر رعایت نکات دیگری مانند اطاعت از امیر جماعت و به جا آوردن آداب سفر و خوردن و خوابیدن تأکید کرده اند ( > «شش اصل تبلیغ » < ).
دومین امیر جماعت مولانا محمد یوسف
گسترش جماعت به کشورهای دیگر
پس از درگذشت محمد الیاس ، تنها پسرش مولانا محمدیوسف ، امیر جماعت گردید (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۱۲ـ ۱۳). در آن زمان فعالیتهای مسلم لیگ برای تشکیل کشور مستقل پاکستان برای مسلمانان به اوج خود رسیده بود. یوسف خط مشی پدرش را حفظ کرد و توانست جماعت را از موضعگیری درمورد این تحول مهم دور نگاه دارد. او که در زمان پدرش تجربیات وسیعی در زمینۀ تبلیغ کسب کرده بود، در زمان امارت خود برای گسترش فعالیتهای تبلیغی در شبه قاره و دیگر کشورهای جهان تلاشهای جدّی به عمل آورد (گابوریو، ص ۱۲۱ـ ۱۳۸).
سومین امیر جماعت مولانا انعام الحسن
پس از وفات وی در ۱۳۴۴ش ، مولانا انعام الحسن امیر جماعت شد. با تلاشهای انعام الحسن در دورة امارت سی ساله اش ، تبلیغی جماعت به جنبشی جهانی تبدیل گردید. گفته اند که در زمان یوسف نیز طراح فعالیتهای فراملی انعام الحسن بود.
کار شورایی بعد ار انعام الحسن
پس از فوت انعام الحسن در ۱۳۷۴ش در دهلی ، امیری برای جماعت تعیین نشد و ادارۀ امور جماعت به شورایی واگذار گردید. اعضای این شورا مولانا اظهارالحسن (عموی محمد الیاس )، مولانا زبیرالحسن (فرزند انعام الحسن ) و مولانا سعدالحسن (فرزند محمدیوسف ) بودند، اما در برخی منابع از مولانا زبیرالحسن فرزند مولانا انعام الحسن ، امیر پیشین جماعت ، به عنوان امیر جدید جماعت نام برده شده است (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۱۸، ۲۰).
تشکیل جماعت (خروج)
یکی از وظایف اصلی مبلّغان جماعت پس از ابلاغ پیام ، آماده ساختن مخاطبان برای «خروج » است . مدت خروج نسبتاً اختیاری است و فرد بنا به امکان می تواند سه روز در هفته ، چهل روز در سال (چله ) یا حداقل چهار ماه در تمام عمر، به منظور تبلیغ خروج نماید ( > «خروج برای چله » < ؛ حافظ نیا، ص 238ـ 239). خروج را می توان هستۀ اصلی تبلیغی جماعت شمرد.
همچنین یکی از معیارهای اصلی ارزیابی کار جماعتها، تعداد افرادی است که به دعوت خروج پاسخ مثبت می دهند (مسعود، ۲۰۰۰ ب ، ص ۱۰۶؛ کوپل ، ص ۱۹۳، ۱۹۸). به عقیدۀ الیاس ، این روش تبلیغ مبنی بر خروج ، زمینه را برای تحمل سختیها و تقویت خصوصیات اخلاقی و روحانی فرد آماده می کند (ندوی ، ص ۲۵۲). این روش در گسترش و تداوم کار تبلیغی جماعت نقش اساسی داشته است (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۷).
مردان و زنان تبلیغی
سران جماعت تبلیغی هیچ شرطی برای شرکت فرد در فعالیتهای جماعت و تبلیغ دین قایل نشده اند و افراد عادی نیز می توانند حتی با دانش اندک مبلّغ شوند و لازم نیست قبل از اعزام ، آموزش خاصی ببینند. تنها شرط شرکت در فعالیتهای تبلیغیِ جماعت ، آشنایی با اصول شش گانة آن است که معمولاً با توجه به نظام گسترش زنجیره ای جماعت ، از قبل صورت می گیرد (همان ، ص ۲۴ـ ۲۸). در انتخاب مخاطب نیز جماعت پایبند به اصول خاصی نیست .
جماعت در مورد فعالیتهای تبلیغی زنان برنامۀ مشخصی ندارد، با اینحال زنان نیز در برخی از فعالیتها بویژه اجتماعات تبلیغی و خروج زنان با شوهران یا اقوام نزدیک خود شرکت می نمایند (متکاف ، ۱۹۹۶).
ظاهر مبلغان جماعت
سران تبلیغی جماعت تأکید می کنند که مسلمانان ظاهر خود را به ظاهر پیامبر اکرم و صحابه ــ آنگونه که خود ترسیم می کنند ــ شبیه کنند و لذا ظاهر مبلّغان جماعت را می توان بدینگونه به تصویر کشید: لباس بسیار ساده معمولاً با رنگ سفید، پیراهن بلند و گشاد، شلوار گشادی که لبۀ آن بالاتر از قوزک پا قرار می گیرد، سرِ پوشیده با کلاه یا عمامۀ مخصوص ، ریش بلند و معمولاً سبیلهای تراشیده ، و حمل لوازم خواب بر روی شانه ها و ساک به دست با ظرفهایی برای غذا خوردن و آشپزی هنگام سفر تبلیغی (رجوع کنید به خان ، ص ۵ ـ۶).
برخی از اصول جماعت
برخی اصول که رهبران جماعت بر آن تأکید دارند، اینهاست :
نفی دخالت در سیاست.
خودسازی از طریق ریاضت به عنوان پیش شرط تبلیغ.
دیگرسازی انفرادی به روش وعظ .
قایل بودن به نقش ایمان.
نفی اختلاف بین فرق اسلامی و پرهیز از طرح مسائل تفرقه انگیز.
آزادی حضور علاقه مندان به برنامه های جماعت از کلیۀ فرق اسلامی.
احساس تکلیف نسبت به سرنوشت کفار.
پرهیز از تجمل گرایی.
نفی استفاده از رسانه ها و وسایل ارتباطی جدید (حافظ نیا، ص ۲۲۹ـ۲۳۰).
تعیین امیر
یکی از ویژگیهای مهمی که تبلیغی جماعت را به لحاظ ساختاری از دیگر گروههای مذهبی و سیاسی متمایز می سازد، فقدان مقررات یا آیین نامۀ مدون در این جماعت است ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل مادّه ). همچنین این جماعت با وجود گسترش عظیم فعالیتهای خود، مدعی است که هیچگونه تشکیلات رسمی به وجود نیاورده است، البته برای ادارۀ امور مهم ، بزرگان جماعت از طریق مشورت غیررسمی ، امیر مرکزی را به صورت مادام العمر تعیین می نمایند و او نیز شورایی برای مشورت در موارد ضروری برمی گزیند. در هر کشور یک امیر تعیین می شود که وی امرا را تعیین می کند. جماعتی که برای تبلیغ اعزام می شوند نیز از بین خود امیری انتخاب می کنند (همانجا؛ مسعود، 2000 الف ، ص 28ـ30).
مسجد دفتر کار جماعت
سران تبلیغی جماعت از دایر کردن دفتر در مناطق مختلف خودداری می کنند (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۸؛ قس مندویل ص ۱۴۳، ۱۴۶، که از دوایر مرکزی تبلیغی جماعت در اروپا در شهرهای یورکشر و دیوزبری گزارش داده و گفته است که این دوایر کار هماهنگی و اعزام هیئتهای تبلیغی جماعت را به سراسر دنیا انجام می دهند).
آنها مسجد را مرکز فعالیتهایشان می شناسانند. در این مساجد هیچگونه تشکیلات اداری وجود ندارد و هرکس می تواند به عضویت جماعت درآید و هرگاه اراده کند جماعت را ترک گوید ( > مسافران ایمان < ، ص XXVI ).
نشریات جماعت
مولانا الیاس مخالف استفاده از هرگونه نوشته در امر تبلیغ بود و معتقد بود که روش عملی به طرز مؤثری می تواند در اذهان تحول ایجاد کند. با وجود این ، جماعت نوشته های برخی افراد را تأیید کرده و از آنها استفاده می کند، مثل حیات المسلمین اثر مولانا اشرف علی تانَوی و تعلیم الاسلام از مفتی کفایت اللّه و آثار مولانا محمد زکریا (مسعود، ۲۰۰۰ ب ، ص ۸۰).
در برگزاری اجتماعات میلیونیِ جماعت نیز رسانه ها هیچگونه فعالیتی ندارند (حافظ نیا، ص ۲۳۳ـ۲۳۴) و حتی اطلاعیه ای برای دعوت مردم به شرکت در این اجتماعات چاپ نمی کنند، بلکه از روش شفاهی استفاده می نمایند (خان ، ص ۶۲).
پایگاه های اصلی جماعت
امروزه هند و پاکستان و بنگلادش ، پایگاههای اصلی جماعت اند ( > «درسی از جماعت » < )، تا جایی که این جماعت در جهان به نام «جنبش تبلیغی شبه قاره » شناخته شده است . بزرگترین اجتماعات سالانۀ جماعت نیز در همین سه کشور برگزار می شود. اغلب جماعتهای تبلیغی از همین سه کشور به دیگر کشورهای جهان می روند و در آن کشورها نیز هسته های اصلی تبلیغی جماعت را اتباع مهاجر همین سه کشور تشکیل می دهند( ممتاز احمد، 2001).
اجتماع بین المللی و سالانه
یکی از برنامه های مهم جماعت برگزاری اجتماعات بزرگ است . در اینگونه اجتماعات علاوه بر مرور عملی اصول شش گانه ، برای فعالیتهای تبلیغی آینده برنامه ریزی می شود. شرکت در این اجتماعات اهمیت خاصی دارد و اغلب ، مقامات بلندپایۀ دولتی و شخصیتهای مذهبی و سیاسی نیز در مراسم «آخرین مناجات » شرکت می نمایند. تعداد شرکت کنندگان در مراسم آخرین مناجات در بنگلادش در اول فوریة ۲۰۰۰ به سه میلیون تن رسید. اولین تجمع بزرگ تبلیغی جماعت در ۱۳۲۰ش / ۱۹۴۱ با شرکت ۰۰۰ ، ۲۵ تن در میوات برگزار شد (خان ، ص ۱۷).
اجتماع رایوند در پاکستان
پس از استقلال پاکستان، در این کشور نیز مرکز تبلیغی ای در منطقۀ رائیوند در سی کیلومتری شرق شهر لاهور در ایالت پنجاب به وجود آمد. در این مرکز علاوه بر اجتماعات ادواری، تجمع سالانه بین المللی تبلیغی جماعت نیز برگزار می شود.
اولین اجتماع تبلیغی جماعت در پاکستان ، دو سال پس از استقلال آن (۱۹۴۹) در همین محل برگزار شد (حافظ نیا، ص ۲۲۰ـ۲۲۶). تعداد شرکت کنندگان در تجمع سالانه رائیوند معمولاً بیش از یک میلیون تن ، تقریباً از سرتاسر دنیا بوده است . این مراسم پس از حج ، دومین اجتماع بزرگ مسلمانان به شمار آمده است (رامان ، ۲۰۰۱ الف ). تجمع اخیر این مرکز در ششم نوامبر ۲۰۰۰ به مدت سه روز برگزار شد و آخرین مناجات را مولانا زبیرالحسن انجام داد ( > «تجمع تبلیغی در رائیوند با دعا به پایان می رسد» < ).
اجتماع بنگلادش
در بنگلادش مرکز تبلیغی جماعت ابتدا در یکی از مساجد داکا بود (گابوریو، ص ۱۲۷) و نخستین اجتماعات در همین مسجد برگزار می شد، اما در ۱۳۴۶ش / ۱۹۶۷ مرکز تبلیغی در شهر صنعتی تونگی در سی کیلومتری داکا به وجود آمد و سرزمینی به وسعت ۱۵۰ جریب در کنار شرقی رود توراج برای آن اختصاص یافت . تا فوریة ۲۰۰۰ تعداد شرکت کنندگان در تجمع سالانة این مرکز، که به زبان بنگلادشی «بشّوا اجتماع » (اجتماع بین المللی ) نامیده می شود، تقریباً به دو میلیون تن رسید که چند هزار تن از آنها از هشتاد کشور دیگر جهان در آنجا شرکت می کردند ( > «کنگرة تبلیغی با مناجات برای صلح جهان پایان می یابد» < ). بشّوا اجتماع در سال 2000 نیز با همین کیفیت برگزار شد و در پایان این تجمع تقریباً یک هزار جماعت (هر جماعت حداقل ده تن ) برای اعزام به نقاط مختلف دنیا (خروج ) به منظور تبلیغ تشکیل گردید.
ازدواج های دسته جمعی
یکی از ویژگیهای این اجتماع ، مراسم ازدواجها به طور دسته جمعی است که بدون شرایط سنگین مرسوم (جهیزیه و مهریه و…) انجام می شود. در سالهای اخیر تعداد اینگونه ازدواجها به نود مورد رسیده است .
در کشورهای جنوب آسیای شرقی و غیره جماعت در کشورهای آسیای جنوب شرقی ، بویژه اندونزی و مالزی و برمه ، نیز فعالیتهای گسترده ای دارد و در مناطق مسلمان نشین فیلیپین و تایلند، هدف و فعالیتهای آنان را احیای مذهبی می دانند ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا؛ گابوریو، ص 129). علاوه بر آن در افغانستان و ترکیه و ژاپن و کشورهای افریقای شرقی ، از جمله کنیا و اوگاندا و تانزانیا و زامبیا و موزامبیک ، این جماعت فعال است (رجوع کنید به گابوریو، ص 127ـ130).
در ایران ، آفریقا، اروپا و آمریکا
در مناطق سنّی نشین ایران نیز این جماعت فعالان بسیار دارد و آنان به مرکز تبلیغی رائیوند در پاکستان رفت و آمد می کنند. در اجتماع سال ۱۳۷۳ش در رائیوند، حدود پانصد تن از ایران شرکت کردند (حافظ نیا، ص ۲۴۳). بسیاری از مسلمانان قارۀ افریقا نیز در برنامه های جماعت شرکت می کنند (رجوع کنید به ابراهیم موسی ، ص ۲۰۶ـ۲۲۱). در میان کشورهای اسلامی ، جماعت کمترین نفوذ را در منطقۀ خاورمیانه دارد و اعراب بندرت از آن استقبال کرده اند. در اروپا و امریکا نیز جماعت از طریق اصول شش گانۀ خود، مسلمانان را برای داشتن ارتباط مستمر با دین ترغیب می نماید. در انگلستان فعالان جماعت از تشکیلات منسجمی برخوردارند. تجمع جماعت در اروپا و امریکا برنامه ای است که در آن بیشترین تعداد مسلمانان آن مناطق جمع می شود (رجوع کنید به رامان ، ۲۰۰۱ الف ؛ > مسافران ایمان < ، ص 121ـ239؛ رضا، ص 29ـ30).
عقیده و مذهب جماعت
تبلیغی جماعت مدعی است که هیچ مذهب و عقیدۀ اسلامی خاصی را تبلیغ نمی کند و اصول شش گانۀ آن حاوی مشترکات مذاهب اسلامی است . این ادعا مشابهت بسیاری با تفکر شاه ولی اللّه مبنی بر تلفیق مذاهب اسلامی دارد، اما فعالان جماعت به لحاظ عقیدتی از مکتب دئوبند پیروی می کنند و همانند دئوبندیها مخالف اموری مانند تکریمِ اولیا و رفتن به زیارتگاهها می باشند. سنّیهای بَریلوی که از مهمترین مخالفان تبلیغی جماعت اند ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا)، معتقدند که این جماعت مروّج عقیدة دئوبندی و وهابی اند. (قادری ، ص 91ـ92).
موضع جنبش در قبال تشیع
موضع جنبش شاه ولی اللّه دهلوی درقبال تشیع خصمانه بود، اما تبلیغی جماعت اغلب مخالفت آشکاری نسبت به مذهب تشیع نشان نداده است ، با این حال بسیاری از افراد و گروههایی که تفکر ضدشیعی دارند، مانند اعضای جمعیت العلمای اسلام پاکستان ، پیوسته با جماعت ارتباط دارند و فعالان جماعت نیز در انتخابات مختلف پاکستان معمولاً به همین حزب رأی می دهند ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا).
موارد انتقاد براگیز
از موارد عمدۀ انتقادبرانگیز در کار این گروه اینهاست :
۱- روش جماعت برای تبلیغ .
۲- احترام پیامبرگونه به مولانا الیاس .
۳- گرایشهای فرقه ای .
۴- نظام مرموز مالیاتی .
۵- شرکت نکردن در امور سیاسی و جهادی و اعتقادشان به نقش محدود زنان در جامعه (برای مطالعۀ بیشتر در مورد هریک از این مقولات رجوع کنید به مسعود، ۲۰۰۰ ب ، ص ۹۰ـ۱۰۷).
۶- همچنین اینکه این جماعت به جای قرآن و حدیث ، اصول شش گانه را اساس کار تبلیغی قرار داده و به نوعی دین را در این اصول خلاصه نموده است.
۷- علما و مدارس مذهبی را کم اهمیت جلوه می دهد.
۸- با مبلّغانی کم اطلاع و بر اساس احادیث ضعیف عمل می کند و با استناد به همین احادیث ضعیف روش خود را توجیه می نماید.
۹- خط مشی جماعت مبنی بر دوری از سیاست نیز همسو با خواسته های دشمنان اسلام پنداشته شده است (امیرعلی ، ص ۵ ـ۷).
سیاستمداران مشهور و مهم جماعت
تبلیغی جماعت از اوایل تأسیس خود را از امور سیاسی دور نگهداشت و مدعی است که هنوز این روش را ادامه می دهد (رجوع کنید به مندویل ، ص ۱۷، ۱۱۶، ۱۳۰؛ هاشمی ، ص ۱۰۴)، با اینحال برخی از فعالان جماعت توانسته اند به مناصب مهم دولتی دست یابند. مثلاً:
۱- ذاکر حسین رئیس جمهور اسبق هند (۱۳۴۶ـ ۱۳۴۸ ش / ۱۹۶۷ـ۱۹۶۹) از فعالان جماعت بود و اولین مأموریت تبلیغی در لندن به رهبری وی صورت گرفت (قادری ، ص ۱۵۰؛ گابوریو، ص ۱۲۸).
۲- در پاکستان تبلیغی جماعت ، به دلیل غیرسیاسی بودن ، برای فعالیت در میان نیروهای مسلح با هیچ مانعی روبرو نیست . بویژه در زمان ضیاءالحق ، جماعت از طریق فعالیتهای تبلیغی نفوذ بسیاری در میان نظامیان پیدا کرد ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا). برخی از افسران عالی رتبۀ ارتش که از فعالان جماعت به حساب می آیند، مسئولیتهای مهمی در دولتهای مختلف داشته اند (رامان ، 2001 ب ).
۳- محمد شریف ، پدر نواز شریف نخست وزیر اسبق پاکستان ، نیز از فعالان مهم جماعت است .
۴- نواز شریف در زمان نخست وزیری (۱۳۷۶ـ ۱۳۷۸ ش / ۱۹۹۷ـ۱۹۹۹) گاهی جلسات تبلیغی را برای اعضا و دیوانسالاران عالی رتبۀ دولت خود برگزار می کرد.
۵- محمد رفیق تارِر، رئیس جمهور پیشین پاکستان ، نیز که از فعالان قدیمی جماعت است ، به کمک نواز شریف به این مقام رسید.
۶- در دیگر کشورها نیز چنین مواردی کم وبیش مشاهده می شود؛ مثلاً شواهدی وجود دارد دالّ بر اینکه مقامات سیاسی عالی رتبۀ چچن در فعالیتهای جماعت شرکت داشته اند (رجوع کنید به رامان ، ۲۰۰۱ الف ).
بنا به این موارد، این دیدگاه وجود دارد که گرچه تبلیغی جماعت به طور مستقیم نقشی در امور سیاسی ندارد، به صورت غیرمستقیم از اعضای ورزیدۀ خود برای رسیدن به مقامات سیاسی مهم حمایت می نماید.
منابع مالی
در مورد منابع مالی تبلیغی جماعت نیز سؤالات بسیاری مطرح است (قادری ، ص ۱۰۵ـ۱۱۱)، زیرا از یک سو فعالیتهای گسترده و اجتماعات میلیونی جماعت از نیاز به منابع کلان مالی حکایت دارد و از سوی دیگر جماعت مدعی است که خود فعالان جماعت همۀ هزینه ها را تأمین می کنند (همان ، ص ۱۱۰).
منابع :
علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف ؛ عاشق الهی بُلندشهری ، چه باتین ، راولپندی : تحسین پبلشرز، ] بی تا. [ ؛ محمدرضا حافظ نیا، وضعیت ژئوپلیتیکی پنجاب در پاکستان ، تهران ۱۳۷۹ ش ؛ محمدشهید رضا، اسلام در بریتانیا ، ترجمة مجید روئین تن ، ] تهران [ ۱۳۷۱ ش ؛ عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند ، ترجمة نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی ، تهران ۱۳۶۷ ش ؛ ارشد قادری ، تبلیغی جماعت ، لاهور ۲۰۰۰؛ احمد موثقی ، جنبشهای اسلامی معاصر ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛ ابوالحسن علی ندوی ، حضرت مولانا محمدالیاس اور ان کی دینی دعوت ، کراچی : مجلس نشریات اسلام ، ] بی تا. [ ؛ پیتر هاردی ، مسلمانان هند بریتانیا ، ترجمه حسن لاهوتی ، مشهد ۱۳۶۹ ش .
