حج عبادتی خاص و منحصر به فردي است که از آغاز تا پایان، يک پارچه منادي توحيد وبندگي خداوندمتعال است. بر اين عبادت خاص وپرشکوه، احکام ويژه اي نیز مترتب است، مثلا با بستن احرام توسط شخص مکلف، برخي از اعمال که قبلا بر او حلال بوده، حرام مي شود.برخي از محرمات احرام به مردان و برخی به زنان اختصاص یافته که البته تعداد بيشتر ی از این محرمات، مشترك میان زنان و مردان است.
در متون روایی و فقهی بابی مخصوص به محرمات احرام اختصاص یافته وبیان گشته که چگونه و با چه عملی هر کدام از اين محرمات به تدريج در طول انجام مناسک حج بر حاجي حلال مي شود.[1]
يکي از محرمات مشترک، هر گونه استمتاع و بهره وری جنسی زوجین از یکدیگر است که رفع اين حرمت نیز به واسطه طوافى است كه پس از اتمام اعمال حج صورت مي پذيرد؛ اين طواف در فقه شیعه طواف نساء نامیده شده، که البته جزء اعمال حجّ نيست، بلكه عملى مستقل و واجب و جدای از اجزاء حجّ است، که اگر كسى این عمل را بجا نياورد، حجّ او باطل نخواهد شد؛ بلکه عمل واجبى را ترك نموده، که اثر آن هم حرمت استمتاعات جنسی از همسر است.[2]
خلاصه و نمودار اعمال حج تمتع (حجَّةالاسلام) از دیدگاه فقه شیعه بدین صورت است:
الف) عمره تمتع
1- احرام بستن و تلبيه گفتن در ميقات (مسجد شجره يا مسجد جحفه).
2- هفت دور طواف به دور كعبه.
3- دو ركعت نماز طواف (در پشت مقام حضرت ابراهيم).
4- سعى بين صفا و مروه (هفت دور بين كوه صفا و مروه).
5- تقصير (گرفتن مقدارى ناخن و يا چيدن مقدارى از موى سر).
كه با تقصير كردن، حاجى از احرام خارج و اعمال عمره تمتع پايان مىپذيرد.[3]
ب) حج تمتع
1- احرام بستن در مكه (که بهتر است در مسجدالحرام باشد).
2- وقوف در عرفات (مقدار واجب آن از اذان ظهر روز عرفه (نهم ذىالحجه) است تا اذان مغرب).
3- وقوف در مشعر (مقدار واجب آن از اذان صبح روز عيد قربان است (روز دهم) تا طلوع آفتاب).
4- رَمى جمره عقبه (در روز عيد قربان).
5- قربانى كردن (در روز عيد قربان).
6- حلق كردن (در روز عيد قربان).
7- بيتوته در منى در شب يازدهم و دوازدهم (مقدار واجب آن از اذان مغرب است تا نيمه شب شرعى).
8- رمى جمرات ثلاثه در روز يازدهم و دوازدهم (زمان آن از طلوع آفتاب است تا غروب آن).
9- هفت دور طواف به دور كعبه.
10- دو ركعت نماز طواف (پشت مقام حضرت ابراهيم).
11- سعى بين صفا و مروه (7 مرتبه بين كوه صفا و مروه).
12- طواف نساء (7 دور طواف به دور كعبه).
13- نماز طواف نساء (2 ركعت نماز پشت مقام حضرت ابراهيم).
با انجام نماز طواف نساء اعمال حج تمتع به پايان مىرسد. بنا بر آنچه در تفسير ائمه اهل بيت علیهم السلام آمده، خروج از احرام به طورى كه همه محرمات احرام حلال شود جز با طواف نساء صورت نمىگيرد و طواف نساء آخرين عمل حج است كه بعد از آن تمامى محرمات حلال مىشود.
اقسام مختلف طواف نزد اهل سنت:
1) طواف القدوم:
طوافي که افراد غير مکي(آفاقي) هنگام ورود به مکه انجام مي دهند اين طواف نزد مذاهب حنفی و شافعی و حنبلی مستحب است ولی در مذهب مالکی واجب دانسته شده که کفارۀ ترک آن را ذبح گوسفند می دانند.[4]
2)طواف الزيارة يا طواف الافاضه يا طواف الحج ویا طواف رکن:
این طواف بعد از انجام مناسک در مني هنگام برگشت به مکه صورت مي پذيرد اين طواف به اتفاق تمامي مذاهب اهل سنت واجب است که بعد از انجام اين طواف تمام محرمات احرام از جمله آميزش يا هرگونه استفاده شهوانى ديگر از همسر حلال مي شود.[5]
در اين مورد شيعه با اهل سنت مخالف است و براي حليت زنان طواف ديگری به نام طواف نساء را واجب مي داند.
3)طواف الوداع ویا طواف الصدر:
آخرين طوافي که حاجي هنگام خروج از مکه انجام مي دهد. اين طواف نزد حنفية و حنابلة واجب است ومالکيه آن را مستحب مي دانند وشافعي در اين مورد دو قول دارد.[6]
بنا برآنچه گذشت، اهل سنت انجام طواف زيارت را موجب حليّت تمام محرمات احرام از جمله حرمت لذت جنسي مي دانند ودر اصطلاح فقهي با انجام اين طواف محل مي شوند، اما شيعه علاوه بر انجام اين طواف، طواف ديگري بنام طواف نساء را موجب حليت لذت جنسي مي دانند.
نکته اي که نبايد از نظر پنهان داشت اين است که طبق فرمايش اهل بيت عليهم السلام طواف وداع از سوي اهل سنت ماهيتا همان طواف نساء خواهد بود[7](هرچند به نام طواف وداع باشد) واگر کسي از اهل سنت اين طواف را انجام بدهد، از دیدگاه فقه شیعی به طور کامل از تمام محرمات احرام خارج شده است.[8]
[1] . تحریر الوسیله، واجبات بعد از اعمال منی، مسالۀ5:«بيرون شدن از احرام سه در جا صورت مى پذيرد: يكى بعد از سرتراشيدن و ياتقصير كه با انجام آن همه محرمات احرام بر انسان حلال مى شود بجز زن و بوى خوش و ظاهرا شكار كردن گرچه حرمت شكار كردن به خاطر حرم است نه احرام دوم بعد از طواف زيارت و دو ركعت نماز آن و سعى بين صفا و مروه است كه با انجام آن بوى خوش نيز حلال مى شود سوم : بعد از طواف نساء و نماز آن است كه با انجام آن زن نيز حلال مى شود».
[2] . تحریر الوسیله، واجبات بعد از اعمال منی، مسالۀ8:«طواف نساء و دو ركعت نمازش واجبند اما از اركان حج نيستند، بنابراين اگر آنرا عمدا هم ترك كند حجش باطل نمى شود تنها زن برايش حلال نمى شود بلكه بنابراحتياط عقد ازدواج و خطبه آن و شهادت دادن بر وقوع آن نيز برايش حلال نيست».
[3] . تحریر الوسیله، اقسام عمره:«صورت عمره مفرده مانند عمره تمتع است و تنها در چند چيز با آن تفاوت دارد، يكى اينكه در عمره تمتع راه بيرون شدن از احرام تنها تقصير (كوتاه كردن مو و ناخن ) است و تراشيدن سر جائز نيست ، ولى در عمره مفرده مخير است بين يكى از آن دو . تفاوت دوم اين است كه در عمره تمتع طواف نساء نيست هرچند كه انجام آن به احتياط نزديكتر است ولى در عمره مفرده طواف نساء واجب است سوم : اين است كه ميقات عمره تمتع يكى از مقيات هائى است كه ذكرش مى آيد ولى در عمره مفرده ميقات نزديكترين نقطه حل است هرچند كه از ساير مواقيت نيز جائز احرام ببندد».
[4] . الموسوعة الفقهية الكويتية، ملتقى أهل الحديث، ج2،ص8031، وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامية بالكويت:«قَال الدُّسُوقِيُّ : وَالْمَشْهُورُ أَنَّ الْوُقُوفَ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَرَمْيَ جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ غَيْرُ رُكْنَيْنِ ، بَل الأَْوَّل مُسْتَحَبٌّ ، وَالثَّانِي وَاجِبٌ يُجْبَرُ بِالدَّمِ . وَأَمَّا الْقَوْل بِرُكْنِيَّةِ طَوَافِ الْقُدُومِ فَلَيْسَ بِمَعْرُوفٍ بَل الْمَذْهَبُ أَنَّهُ وَاجِبٌ يُجْبَرُ بِالدَّمِ»؛ الفِقْهُ الإسلاميُّ وأدلَّتُهُ (الشَّامل للأدلّة الشَّرعيَّة والآراء المذهبيَّة وأهمّ النَّظريَّات الفقهيَّة وتحقيق الأحاديث النَّبويَّة وتخريجها)، أ.د. وَهْبَة الزُّحَيْلِيّ،ج3ص518:«أن طواف القدوم واجب عند المالكية بشروط ثلاثة: إن أحرم المفرد أو القارن من الحل ولو كان مقيماً بمكة؛ ولم يزاحمه الوقت بحيث يخشى فوات الحج إن اشتغل بالقدوم، فإن خشيه خرج لعرفة وتركه؛ ولم يُردف الحج على العمرة في حرم. فإن اختل شرط من الثلاثة لم يجب عليه طواف القدوم ولادم عليه. ووجوب الدم على من ترك طواف القدوم بشرطين: أولهما ـ أن يقدم السعي بعد ذلك الطواف على الإفاضة. وثانيهما ـ ألا يعيد سعيه بعد الإفاضة حتى رجع لبلده. فإن أعاده بعد الإفاضة، فلا دم عليه»؛ الزحام وأثره في أحكام النسك،د.خالد المصلح.«ذهب جمهور أهل العلم من الحنفيةوالشافعيةوالحنابلة وغيرهم إلى أن طواف القدوم سنة، وأن طواف الوداع واجب. وخالف في ذلك المالكية، فقالوا بوجوب طواف القدوم».
[5] . الحاوي في فقه الشافعي،ج4ص192.المؤلف : أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي، الشهير بالماوردي (المتوفى : 450هـ)،الناشر : دار الكتب العلمية،الطبعة : الأولى 1414هـ – .1994:«مَسْأَلَةٌ يَطُوفُ بِالْبَيْتِ طَوَافَ الْفَرْضِ وَهِيَ الْإِفَاضَةُ وَقَدْ حَلَّ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ النَسَاءِ وَغَيْرِهِنَّ .مَسْأَلَةٌ : قَالَ الشَّافِعِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ : ” وَيَطُوفُ بِالْبَيْتِ طَوَافَ الْفَرْضِ وَهِيَ الْإِفَاضَةُ ، وَقَدْ حَلَّ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ النَسَاءِ وَغَيْرِهِنَّ ” . قَالَ الْمَاوَرْدِيُّ : قَدْ ذَكَرْنَا أَنَّهُ يَفْعَلُ يَوْمَ النَّحْرِ أَرْبَعَةَ أَشْيَاءَ : ثَلَاثَةٌ مِنْهَا بِمِنًى ، وَهِيَ الرَّمْيُ وَالنَّحْرُ وَالْحِلَاقُ ، وَالرَّابِعَةُ بِمَكَّةَ وَهِيَ الطَّوَافُ ، وَطَوَافُ الْإِفَاضَةِ ، أَيِ الْإِفَاضَةِ مِنْ عَرَفَاتٍ ، وَيُسَمَّى طَوَافَ الصَّدْرِ ، يَعْنِي حِينَ يَصْدُرُ النَّاسُ مِنْ مِنًى ، وَيُسَمَّى طَوَافَ الزِّيَارَةِ ؛ لِزِيَارَتِهِمُ الْبَيْتَ بَعْدَ فِرَاقِهِمْ لَهُ ، وَيُسَمَّى طَوَافَ الْفَرْضِ : لِأَنَّهُ رُكْنٌ مَفْرُوضٌ لَا يَتِمُّ الْحَجُّ إِلَّا بِهِ ، وَالدَّلَالَةُ عَلَى وُجُوبِهِ قَوْلُهُ تَعَالَى : ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ».
[6] . الموسوعة الفقهية الكويتية، ج2،ص5841:«طواف الوداع يسمّى طواف الصّدر ، وطواف آخر العهد : وذهب جمهور الفقهاء من الحنفيّة والحنابلة وهو الأظهر عند الشّافعيّة إلى أنّ طواف الوداع واجب ، وذهب المالكيّة إلى أنّه سنّة. استدلّ الجمهور على وجوبه بأمره صلى الله عليه وسلم كما روى ابن عبّاس رضي الله عنه قال : «أمر النّاس أن يكون آخر عهدهم بالبيت».
[7] . هر چند آنان معتقدند با طواف زیارت یا افاضه از محرمات احرام خارج می شوند.
[8]. تهذيب الاحكام في شرح المقنعة للشيخ المفيد، الشيخ الطوسى باب زياره البيت،ج5،ص:253؛وسائل الشیعة،ج13،ص299. «عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال: لولا ما من الله به على الناس من طواف الوداع لرجعوا إلى منازلهم ولا ينبغي لهم أن يسموا نسائهم ـ يعني لا تحل لهم النساء ـ حتى يرجع فيطوف بالبيت اسبوعا آخر بعدما يسعى بين الصفا والمروة، وذلك على الرجال والنساء واجب». كشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحكام، ج5، ص: 481.«و قد يفهم منه إغناء طواف الوداع عن طواف النساء، كما يحكى عن علي بن بابويه».
