از جمله واجبات عمره و حج در فقه شيعه، نماز طواف است. طواف كننده بعد از اتمام عمره و طواف حج، دو ركعت نماز – مثل صبح- مىخواند و احوط آن است كه بعد از طواف بلافاصله نماز بخواند. [1]
اما فقهاى اهل تسنن در مورد حكم نماز طواف دو نظريه مختلف داد ه اند:
الف- «شافعيها» و «حنبلي ها» نماز طواف را از مستحبات طواف مىدانند.[2]
بنابراين نه تنها واجبى به نام نماز طواف را در حج قبول ندراند، بلكه استحباب آن را در ضمن طواف مىدانند و لذا مىگويند: از جمله مستحبات طواف، خواندن دو ركعت نماز است.
شافعي ها معتقدند كه آن دو ركعت نماز هم لازم نيست حتماً به نيت نماز طواف باشد بلكه هر نمازى اگرچه نماز واجب (مثلًا نماز صبح) يا نماز نافله باشد، كافى است. ولى در هر حال مستحب است بلافاصله بعد از طواف بخواند.[3]
«ابن رشد» مىگويد: فقها اجماع دارند بر اينكه: از مستحبات طواف است كه بعد از آن، دو ركعت نماز خوانده شود و در اينباره استناد كرده اند به عمل رسول خدا صلی الله علیه وآله كه دور كعبه طواف (هفت شوط) كرد و در پشت مقام ابراهيم دو ركعت نماز خواند و فرمود: حج خود را از من ياد بگيريد.[4]
ب- «مالكيه» و «حنفيه» خواندن دو ركعت نماز، بعد از طواف را از واجبات طواف مىدانند. «مالكيه» تصريح مىنمايند كه: نماز طواف جزئى از «طواف» است و لذا فتوا داده اند كه اگر وضو يا غسل كسى بعد از طواف و قبل از نماز آن، باطل شود بايد بعد از گرفتن وضو يا انجام غسل، دوباره طواف كند و بلافاصله نماز طواف را بخواند تا بين اين دو، فاصله ايجاد نشود.
از آنچه گفته شد معلوم مىشود كه در اصل وجوب نماز طواف، بين فقهاى اهل سنت اختلاف نظر هست. از فتاواى برخى از فقهاى فعلى عربستان برمى آيد كه آنان در اين مسأله تابع فقه حنبلى و شافعى هستند و لذا فتوا به استحباب نماز طواف داده اند و گفته اند: اگر نماز طواف را فراموش نمود اشكال ندارد زيرا كه سنت است و واجب نيست. [5]
دلائل وجوب نماز طواف در فقه شيعه
روايات فراوانى از پيشوايان ما رسيده است كه به روشنى، وجوب نماز طواف را نشان مىدهد. و در برخى از آنها به آيه شريفه (وَ اتَّخِذُوا مِن مَّقَامِ إِبْرَ هِيمَ مُصَلًّى)،[6]استناد شده است. اينك به عنوان نمونه ترجمه سه حديث را در اينجا مى آوريم:
1- امام صادق علیه السلام فرمود: «وقتى كه از طواف فارغ شدى به مقام ابراهيم برو، آن را رو به روى خود قرار داده و دو ركعت نماز بخوان … و اين دو ركعت واجب است …».[7]
2- همچنين امام صادق علیه السلام فرمود: «خواندن دو ركعت نماز طواف عمره و طواف حج و طواف نساء نزد مقام ابراهيم واجب است».[8]
3- باز امام ششم فرمود: «طواف كننده، بايد نماز طواف را پشت مقام ابراهيم بخواند، زيرا خداوند فرموده است: «مقام ابراهيم را نمازگاه خويش قرار دهيد»[9] و اگر نماز طواف را در جاى ديگر خواندى بايد آنرا دوباره در پشت مقام بخوانى.[10]
محل نماز طواف
نماز طواف در كدام نقطه از مسجد الحرام خوانده شود؟
فقهاى شيعه كه قائل به وجوب آن هستند، گفتهاند: واجب است اين نماز نزد مقام ابراهيم خوانده شود و احتياط واجب آن است كه آن را پشت مقام ابراهيم به جا آورد به طورى كه «سنگى» كه «مقام» است بين او و خانه كعبه واقع شود، و بهتر آن است كه هر چه ممكن باشد نزديكتر بايستد، البته نه به طورى كه مزاحمت براى سايرين ايجاد كند[11] ليكن فقهاى اهل سنت، چه آنان كه نماز طواف را واجب مىدانند و چه آنان كه مستحب مىدانند، خواندن آن را پشت مقام ابراهيم، افضل و مستحب مىدانند نه واجب، و مىگويند: اگر نزد مقام ممكن نشد در «حجر اسماعيل» زير ناودان، و اگر در حجر هم ممكن نبود در جايى نزديك كعبه بخواند[12] برخى از فقهاى معاصر عربستان سعودى نيز عيناً همينگونه فتوا داده اند.[13]
اگر در موسم حج ديده مىشود كه برخى از مسلمانان غير شيعى نيز پشت مقام ابراهيم نماز طواف مىخوانند، از اين جهت است كه فقهاى آنان خواندن اين نماز را در پشت مقام افضل مىدانند و آنان كه توجه دارند، به اين استحباب عمل مىنمايند.
گاهى در موسم حج مشاهده مىشود كه تجمع نمازگزاران پشت مقام ابراهيم براى طواف كنندگان ايجاد مزاحمت مىنمايد و احياناً با اعتراض آنان روبهرو مىشود. بايد توجه داشت كه اين موضوع نيز ريشه در فتواى فقهاى آنان دارد كه يا نماز طواف را واجب نمىدانند، يا اگر واجب هم بدانند خواندن آن را در پشت مقام واجب نمىدانند، ولى به اين نكته نيز بايد توجه نمود كه اگرچه فقهاى شيعه طبق حكم قرآن و روايات، خواندن نماز طواف در پشت مقام را واجب مىدانند ليكن فرمودهاند: «اگر كسى به واسطه زيادى جمعيت نتوانست پشت مقام بايستد به طورى كه گفته شود نزد مقام نماز مىخواند به واسطه دورى زياد، در يكى از دو جانب بهجا آورد، در جايى كه گفته شود نزد مقام نماز مىخواند».[14]
در اين مورد كه بايد نماز طواف را پشت مقام ابراهيم خواند، علاوه بر رواياتى كه نقل شد، ترجمه دو روايت را نيز در ذيل مىآوريم:
1- امام رضا (ع) فرمود: «جايز نيست كسى نماز طواف را جز پشت مقام- همين جايى كه امروز هست- بخواند».[15]
2- امام صادق فرمود: «بعد از هر طواف به دور كعبه (طواف عمره، طواف حج، طواف نساء) بايد دو ركعت نماز نزد مقام ابراهيم بخواند».[16][17]
[1] . امام خمينى( ره)، مناسك حج، قم، پاسدار اسلام، ص 149.
[2] . عبدالرحمن الجزيرى، الفقه على مذاهب الاربعة، بيروت، دارالفكر، ج 1، ص 658- 657.
[3] . الجزيرى، همان كتاب، ص 656.
[4] . بداية المجتهد، بيروت، دارالوفاء، ج 1، ص 341.
[5] . ابنباز، الفتاوى المهمة، ص 41.
[6] . بقره: 125.
[7] . جامع احاديث الشيعة، ج 11، ص 375، از باب 53؛ فيض كاشانى، الوافى، مكتبة اميرالمؤمنين، اصفهان، ج 13، ص 905.
[8] . جامع احاديث الشيعة، ج 11، ص 379.
[9] . بقره: 125.
[10] . بقره: 125.
[11] . امام خمينى( ره)، مناسك حج، قم، پاسدار اسلام، ص 147.
[12] . عبدالرحمن الجزيرى، الفقه على المذاهب الاربعة، بيروت، دارالفكر، ج 1، ص 658.
[13] . بن باز، الفتاوى المهمة، رياض، ص 41- 40.
[14] . امام خمينى( ره)، مناسك حج، قم، پاسدار اسلام، ص 150.
[15] . جامع احاديث الشيعه، ج 11، ص 276.
[16] . بقره: 125.
[17] .برگرفته از کتاب بحث هایی از فقه تطبیقی، مهدی پیشوایی – حسین گودرزی، ص87.
