اهتمام علمای اهل سنت در تدوین کتب مناقب

در میان علما و محدثین اهل سنت گروهی اهتمام به جمع آوری روایات مناقب و تدوین کتبی با این موضوع نموده اند. این کتابها گاه درمقام بیان روایات مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام، و گاه در بیان روایات مناقب اهل بیت علیهم السلام، تدوین یافته اند.

البته در ميان كتب جوامع حديثي اهل سنت، و همچنین کتبی که با موضوع فضائل اصحاب تدوین شده اند، ابوابی در بیان مناقب اهل بیت علیهم السلام آمده، که در این میان می توان به کتابهای صحیح بخاری و صحیح مسلم و سنن ترمذی و فضائل الصحابة، تالیف احمد بن حنبل و کتاب ریاض النضرة فی مناقب العشرة، تالیف محب الدین طبری و… اشاره نمود، که هر کدام تعدادی از مناقب عترت علیهم السلام را با اسناد خویش روایت نموده اند.

تدوین وگردآوری این کتب، نشان دهنده جایگاه ویژه ی اهل بیت علیهم السلام در میان اهل سنت و بیانگر این حقیقت است که بسیاری از فضائل اهل بیت علیهم السلام که در روایات شیعه آمده، از طرق اهل سنت نیز روایت شده اند، که چنین امری خود از ویژگی های خاص اهل بیت علیهم السلام بشمار می رود.

در اینجا به ذکر برخی از این کتب می پردازیم:

1) «خصائص امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام»،تالیف: حافظ ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب النسائی(م:303).

این کتاب مشتمل بر 188 روایت در فضائل امام علی علیه السلام می باشد؛ از آنجا که نویسنده ی این کتاب حافظ نسائی است که به اقرار ذهبی قوه ی حفظ او بیش از قوه ی حفظ مسلم بن حجاج، صاحب صحیح مسلم می باشد، این کتب دارای ارزش وافری در کتب مناقب می باشد.[1]

ابن حجر در رابطه با میزان اعتبار کتاب نسائی می نویسد: بیشترین کسی که مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام را با احادیث نیکو و جیاد نقل نموده، نسائی در کتاب خصائص است.[2]

2)«فضائل اهل البیت من کتاب فضائل الصحابة»، تالیف امام مذهب حنابله: ابو عبدالله احمد بن محمد بن حنبل(م:241).

این کتاب روایات نقل شده درباره ی اهل بیت علیهم السلام است که احمد بن حنبل در کتاب فضائل الصحابه، نقل نموده است. کتاب فوق مشتمل بر 456 روایت در باب فضال اهل بیت علیهم السلام می باشد.

3)« مناقب علی بن ابی طالب و ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام»، تالیف: حافظ ابوبکراحمد بن موسی، ابن َمردویه اصفهانی(م410).

این کتاب مشتمل بر 585 روایت است. هر چند شخصیت این کتاب از بزرگان حدیث اهل سنت بشمار می رود، اما مشکلی که این کتاب دارد عدم ذکر سند برای روایات نقل شده می باشد.

4)« مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام»،تالیف: ابن مغازلی شافعی(م:483).

این کتاب مشتمل بر 463 روایت در فضیلت امام علی و عترت علیهم السلام است. کتاب فوق از آنجا که با ذکر سند همراه است، دارای ارزش خوبی در نقل روایات می باشد.

5) « ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی من مصادر کتب اهل السنة»،تالیف: محب الدين …الطبري.

مؤلف این کتاب محب الدین طبری(م:694) است. وی دارای کتاب دیگری در باب مناقب برخی از صحابه با نام :«الریاض النضرة فی مناقب العشرة» است. وی از بزرگان شافعیه در حجاز بوده است، ودارای تالیفات گوناگونی است.

شمس الدین ذهبی در رابطه با او می نویسد:«الفقیه الزاهد ، المحدث کان شیخ الشافعیة، و محدث الحجاز».[3]

نگارنده رواياتي درباره فضائل قرابت با رسول خدا صلی الله علیه و آله و فضیلت قریش و بنی هاشم و اهل بیت علیهم السلام و امام علي و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسين علیهم السلام و رواياتي در مورد فضائل برخي از فرزندان پيامبر اسلام صلی الله علیه وآله مانند ابراهيم، رقيه، زينب و ام كلثوم و رواياتي در فضايل حمزة بن عبدالمطلب، عباس بن عبدالمطلب، اولاد ابوطالب مانند جعفر بن ابيطالب، فرزندان عباس بن عبدالمطلب و عبدالله بن عباس، فضل بن عباس و برخي ديگر از سران قريش نقل مي‏ نمايد. وي در اين روايات خاندان پيامبر اسلام صلی الله علیه وآله، اعم از معصوم و غيرمعصوم را گرامي مي‏دارد و از مقام آنها تجليل مي ‏نمايد.

کتاب فوق کتابی واسطه ای است که مناقب را از کتب مرجع با حذف اسناد جمع آوری نموده است و در پایان هر روایت مصدر روایت ذکر شده است. به عنوان نمونه:

( ذكر أنه من خير البشر ) عن عقبة بن سعد العوفي قال دخلنا على جابر بن عبد الله وقد سقط حاجباه على عينيه فسألناه عن علي قال فرفع حاجبيه بيديه فقال ذاك من خير البشر . أخرجه أحمد في المناقب .

که البته این روایت تحریف روایت:«علی خیر البشر»، می باشد، که درروایت احمد بن حنبل با زیاد نمودن کلمه ی«من» بار اختصاصی معنای آن از بین رفته و روایت از عبارت: علی بهترین انسانها است، به علی از بهترین انسانها، تغییر معنا یافته است.

6)« ینابیع المودة لذوی القربی»، تالیف: سليمان بن إبراهيم القندوزي الحنفي ( 1220 – 1294 ه‍ ).

مؤلف این کتاب شيخ سليمان‏بن شيخ ابراهيم معروف به« خواجه كلان» حسينى بلخى قندوزى حنفى است. وی از بزرگان حنفیة در فقه و از اساتین نقشبندیه در طریقت در زمان خویش به شمار می رفته که در پایان حیات علمی خویش درقسطنطنيّه به سال 1294 درگذشته است.

كتاب فوق در 99 باب تدوین یافته ومؤلف به جمع آوری روایات مناقب اهل بیت علیهم السلام از مصادر اهل سنت و شیعه همت گمارده است.

مؤلف در جلد سوم این کتاب به بیان احادیث دوازده خلیفه پرداخته و بعد از بیان عدم تطابق این دوازده خلیفه بر ملوک بنی امیه و ینی عباس از قول بعضی از محققین که خود آنرا پذیرفته می نویسد: «…فلا بد من أن يحمل هذا الحديث على الأئمة الاثني عشر من أهل بيته وعترته صلی الله علیه وآله..»؛ این حدیث باید حمل گردد بر ائمه اثنی عشر از اهل بیت و عترت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله زیرا آنها اعلم و اجل اهل زمان خود و با تقوی ترین و دارای برترین نسب و حسب و مکرم ترین افراد در نزد خدا بوده اند…». وی بعد از بیان احادیث دوازده خلیفه به بیان روایات مهدویت می پردازد.

6:«فرائد السمطين في فضائل المرتضى والبتول والسبطين و الائمة من ذریتهم»؛ تالیف: إبراهيم بن محمدجوینی خراسانی.

جوینی خراسانی از اعلام وبزرگان علم حدیث اهل سنت در قرن هفتم و هشتم بوده است. ذهبی درمورد او می گوید: امام، محدث یگانه ی کامل، و فخر اسلام و شیخ صوفیه … علاقه ی بسیاری به روایت و به دست آوردن اجزای حدیثی داشت. خوش خوان، زیبا روی، با وقار، دیندار و پرهیزگار بود. بدست او غازان خان اسلام آورد. در سال 722 وفات نمود، خدای متعال او را رحمت کند. [4]

وی در جای دیگری می گوید: امام بزرگ، محدث و شیخ مشایخ بود. در خراسان و بغداد و شام و حجاز حدیث استماع نمود، و به این کار (یعنی شنیدن و نوشتن حدیث) علاقمند بود.[5]

سخاوی[6] نیز در مورد او می نویسد:

هنگامی که جوینی بعد از سال هفتصد وارد [شام] شد، حافظان و محدثان حول او جمع شده و از او حدیث استماع نمودند.[7]

جوینی کتابی درباره ی اهل بیت علیهم السلام دارد به نام :«فرائد السمطين في فضائل المرتضى والبتول والسبطين و الائمة من ذریتهم» که این کتاب موجب شده تا عده ای وی را از دایره ی تسنن بیرون بدانند!

در اهمیت و اعتبار کتاب فرائد السمطين جوینی همین بس که برخی از علمای اهل سنت همچون زرندی حنفی (693 – 750 هـ) و سمهودی شافعی (844 – 912 هـ) و قندوزی حنفی(1220-1294هـ) و دیگران به این کتاب استشهاد نموده اند.

کتاب «فرئد السمطین» بنابر نسخه ی تحقیق شده توسط مرحوم شیخ محمد باقر محمودی در 61باب و 594 روایت تدوین یافته است.

برخی از نکات قابل توجه در این کتاب عبارتند از:

نقل روایت از راویان اهل سنت و شیعه.

بیان برخی از مصائب حضرت زهرا سلام الله علیها .

اعتقاد به عید بودن روز غدیر خم :«باب سیزدهم:فی فضل صوم عید الغدیر».

بیان مصائب حضرت زهرا سلام الله علیها.(باب7).

بیان عصمت ائمه علیهم السلام.(باب31).

بیان حدیث لوح جابر و بیان نام ائمه اهل بیت.(باب32و 34).

بیان فضیلت زیارت ائمه علیهم السلام و بیان زیات جامعه ی کبیره.(باب 38).

و…

زندگی نامه ها:

این کتب به زندگانی اهل بیت علیهم السلام پرداخته و در ذیل معرفی، به روایات مناقب نیز اشاره می نمایند، که برخی از این کتب عبارتند از:

1)صفة الصفوة، ابن الجوزی(م:597).
2)تذکرة الخواص، سبط بن الجوزی الحنفی(م:654).
3)الفصول المهمة فی معرفة الائمة، ابن الصباغ المالکی(م:855).

[1]. الطبقات، ابن السبکی، ج3،16.

[2]. فتح الباری، ابن حجر، ج7، ص61:«وأوعب من جمع مناقبه من الأحاديث الجياد النسائي في كتاب الخصائص».

[3]. طبقات الشافعیة، لابن قاضی شهبة، ج2، ص162.

[4]. تذکرة الحفاظ، شمس الدین ذهبی، ج4،ص1505.« وسمعت من الإمام المحدث الأوحد الأكمل فخر الإسلام صدر الدين إبراهيم بن محمد ابن المؤيد بن حمويه الخراساني الجويني شيخ الصوفية, قدم علينا طالب حديث \\\”و\\\” روى لنا عن رجلين من أصحاب المؤيد الطوسي، وكان شديد الاعتناء بالرواية وتحصيل الأجزاء حسن القراءة مليح الشكل مهيبًا دينًا صالحًا، وعلى يده أسلم غازان الملك، مات سنة اثنتين وعشرين وسبعمائة وله ثمان وسبعون سنة, رحمه الله تعالى.

[5]. معجم الذهبی، ترجمۀ 73:«وسمع بخراسان وبغداد والشام والحجازوكان ذا اعتناء بهذا الشان وعلى يده اسلم الملك غازان».

[6]. شمس الدين محمد بن عبد الرحمن السخاوي(م:902)، از بزرگان علم حدیث اهل سنت بشمار می آید.

[7]. فتح المغیث شرح الفیة الحدیث، شمس الدين محمد بن عبد الرحمن السخاوي،ج2،ص81:«لما قدم الصدر أبو المجامع إبراهيم بن محمد بن المويدي الحموي بعيد السبعمائة اجتمع عليه الحفاظ والمحدثون وسمعوا منه…».

نوشته ی:حسن سعادت پرور