کلید واژه: وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، جوامع حدیثی؛ کتب اربعة
مؤلف کتاب:
محمدبن حسن بن علی، معروف به شیخ حر عاملی آنگونه که خود نوشته است؛ در شب جمعه 8 رجب سال 1033 در روستای مَشغری از توابع جُبَغ در منطقه ی جبل عامل لبنان چشم به جهان گشود.[1] جبل عامل زادگاه شخصیت های بر جسته ای از عالمان شیعه، همچون محقق ثانی(م940)، شهید اول(م786)، شهید ثانی(م966) و شیخ بهائی(م1030)است.[2]
پیشینه ی تشیع در منطقه ی جبل عامل به زمان تبعید ابوذر غفاری[3] به آن سامان بر می گردد.
شیخ حر عاملی تحصیلات خود را در زادگاهش مشغری نزد پدر، عمو و جمعی دیگر از عالمان آن دیار آغاز نمود. در جُبغ نیز نزد عمو و زین الدین محمد(نوه ی صاحب معالم) و تعدادی از مشایخ آن دیار تحصیلات خود را ادامه داد. وی تا چهل سالگی در منطقه ی جبل عامل زندگی می کرد و در این مدت دو بار به سفر حج مشرف گردید.
در سال 1073 هجری برای زیارت ائمه ی معصومین علیهم السلام به عراق مسافرت نمود و از آنجا برای زیارت حضرت رضا علیه السلام عازم مشهد مقدس گشت و در آنجا ساکن شد.[4]
در سال1087و 1088 نیز دوبار به زیارت حج و ائمه ی مصومان علیهم السلام در عراق مشرف شد و بعد از آن به اصفهان رفت و به دیدار عالمان بزرگ اصفهان، مانندعلامه ی مجلسی نائل آمد. وی در آن سفر به علامه ی مجلسی اجازه ی روایت داد و علامه نیز به وی اجازه ی روایت داد.[5]
شیخ حر عاملی بعد از آن به مشهد مقدس بازگشت و تا آخر عمر در آنجا ماند تا آنکه سرانجام به سال 1104هجری در آن دیار دیده از جهان فرو بست و در جوار حرم رضوی به خاک سپرده شد.[6]
وسائل الشیعة
نام کامل این کتاب تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة است. یعنی کتابی که به تبیین و تفصیل احادیث شیعه که همان ابزارهای لازم برای به دست آوردن احکام و مسائل شریعت اند پرداخته است. موضوع این کتاب روایات فقهی شیعه است، گرچه به مناسبت برخی از ابواب، پاره ای از روایات غیر فقهی نیز مانندمباحث اخلاقی و آداب در آن ذکر شده است.[7]
وسائل الشیعة بی تردید یکی از مهم ترین و کارآمدترین جوامع حدیثی در حوزه ی فقه شیعه است که از زمان تألیف آن تاکنون، همواره مورد توجه فقیهان و عالمان شیعه بوده است و امروزه نیز از ارکان اصلی استنباط احکام شرعی و اجتهاد در حوزه های علمیه به شمار می رود. به نحوی که امروزه تقریبا هیچ فقیه و مجتهدی را نمی توان یافت مگر آنکه مکررا به این کتاب به عنوان سودمندترین و معتبرترین منبع استنباط احکام فقهی مراجعه کرده و از آن بهره مند گشته است.
شیخ حر قریب دو سوم این کار بزرگ را در زادگاهش «مشغری» به رشته تحریر درآورد و در سال 1088 در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. وی قریب بیست سال به گردآوری، تنظیم و تحقیق کتاب پرداخت و پس از تألیف دوبار موفق به بازنویسی کلی و تجدید نظر در آن گردید.
مرحوم شیخ حر در مقدمه ی وسائل الشیعة در بیان انگیزه اش از تألیف کتاب، ابتدا به اشکالات و مشکلاتی که در استفاده از کتابهای حدیثی همچون کتب اربعة وجود داشته است اشاره می کند. اشکالاتی مانند:
– پراکندگی روایات مربوط به یک موضوع.
– اختلاف شیوه های انتخاب احادیث و ابواب کتاب.
– تکرار احادیث به صورت گسترده.
– اشتمال کتا های فقهی بر مباحث غیر فقهی و همچنین عدم ذکر بسیاری از احادیث فقهی.
از آنجا که مهم ترین و متعارف ترین کتاب فقهی در آن عصر، کتاب شرایع الاسلام محقق حلّی (م 676ق) بوده است، لذا شیخ حر، کتاب وسائل الشیعة را براساس تبویب و ترتیب این کتاب تدوین کرده و غالبا ابواب با عناوین کتاب شرایع الاسلام هماهنگ است. بنابراین وسائل الشیعه را می توان شرح حدیثی کتاب شرایع به شمار آورد.
شیخ حر عاملی کتاب وسائل الشیعة را در ضمن سه بخش تألیف کرده است:
الف) ابواب مقدمة العبادات
ب) بخش اصلی کتاب که مشتمل بر 50 کتاب فقهی از کتاب طهارت تا کتاب دیات است.
ج) خاتمه کتاب که شامل 12 بخش با عنوان فائده است.[8]
مشخصه های کتاب وسائل الشیعة
برخی از مزایا و مشخصه های کتاب عبارت است از:
1. جامعیت کتاب نسبت به احادیث فقهی اعم از متعارض و غیر متعارض. این اثر شامل قریب به اتفاق احادیث فقهی و از جامع ترین کتب احادیث فقهی شیعه است. مقایسه ی آمار روایات فقهی وسائل الشیعة با روایات فقهی دیگر جوامع حدیثی به خوبی مؤید این نکته است. شمار روایات نقل شده در این کتاب براساس چاپ موسسه ی آل البیت 35868 حدیث است. مؤلف به کتب اربعة اکتفا نکرده و با تتبعی گسترده روایات فقهی را از بیش از هشتاد کتاب روایی معتبر شیعه گردآوردی نموده است.[9]
2. گردآوری و تنظیم احادیث با اسناد یا متون مختلف در باب مناسب و در کنار یکدیگر. این امر امکان مقابله متون و اسناد مشابه را فراهم ساخته است.
3. عنوان دهی ابواب مطابق فتوای خود. شیخ حر در عنوان بابها برداشت خود را از احادیث باب مطرح نموده است.
به نمونه هایی از عناوین ابواب توجه کنید: باب استحباب التختم بالعقیق؛[10] باب کراهة الصلاة فی بیت فیه خمر؛[11] باب عدم جواز اخذ الاجرة علی الاذان؛[12] باب تأکّد استحباب التسبیح ثلاثا فی الرکوع و السجود.[13]
4. تقدیم احادیث قوی تر و مطابق عنوان باب. در هر بابی غالبا روایاتی که از سند و دلالت قوی تری بر خوردارند بر دیگر روایات مقدم شده اند.
2. پرهیز از تکرار حدیث. مؤلف از تکرار حدیث پرهیز و صرفا در پایان باب اشاره می کند که در ابواب گذشته یا آینده چنین روایاتی وجود دارد.
3. تقطیع روایات. ایشان همچنین برای اختصار و اکتفا به بخش مورد نظر به تقطیع روایات پرداخته است. این کار گرچه موجب جلوگیری از افزایش حجم کتاب شد، متاسفانه در بعضی از موارد موجب از دست رفتن پاره ای از قرائن موجود در حدیث گردیده است.
4.تعیین مصدر روایت در آغاز سند. در ابتدای سندهایی که از کتب اربعه نقل شده، نام مؤلفان کتاب ها مقدم شده و در سایر کتابها به نام کتاب و مؤلف تصریح شده است. اسامی مؤلفان کتب اربعه در آغاز اسناد وسائل این گونه آمده است: محمد بن یعقوب برای شیخ کلینی، محمد بن علی ین الحسین برای شیخ صدوق ومحمد بن الحسن برای شیخ طوسی.
برای نمونه به این روایت توجه بفرمائید:
محمد بن يعقوب ، عن محمد بن يحيى ، عن أحمد بن محمد بن عيسى ، عن الحسن بن محبوب ، عن معاوية بن وهب قال : سألت أبا عبد الله ( عليه السلام ) عن أفضل ما يتقرب به العباد إلى ربهم أحب ذلك إلى الله عز وجل ، ما هو ؟ فقال : ما أعلم شيئا بعد المعرفة أفضل من هذه الصلاة ، ألا ترى أن العبد الصالح عيسى بن مريم ( عليه السلام ) قال ( وأوصاني بالصلاة والزكاة ما دمت حيا)؛[14] معاوية بن وهب گويد: از امام صادق پرسيدم: بهترين و محبوبترين چيزى كه بندگان به وسيله آن به پروردگارشان تقرّب مى جويند چيست؟
فرمود: بعد از شناخت [خداوند]، چيزى بهتر از اين نماز سراغ ندارم. آيا به بنده شايسته خدا، عيسى بن مريم نمى نگرى كه گفته است:«و أوصانى بالصّلاة و الزّكاة ما دمت حيّا»؛تا زنده ام به نماز و زكات، سفارشم كرده است.
چاپ های کتاب وسائل الشیعة
وسائل الشیعة علاوه بر چاپ های سنگی قدیمی شش جلدی و سپس سه جلدی قطع رحلی، [15] امروزه دارای دو چاپ مشهور است که هر یک با تصحیح و تعلیقاتی سودمند به طبع رسیده است.
1. در 20 جلد که ده جلد نخست آن با تصحیح و تعلیقات آیت الله ربانی شیرازی و مابقی با تصحیح و تحقیق آقای شیخ محمد رازی و تعلیقات ارزشمند علامه ابوالحسن شعرانی منتشر شد. این مجموعه با اشاره ی آیت الله بروجردی و در بین سال های 1335 تا 1345 آماده شد. این چاپ موجب رواج کتاب وسائل الشیعة و رفع برخی از اشکالات آن گردید.
2. در 30 جلد با تصحیح و تعلیقات سودمند گروهی از محققان موسسه ی آل البیت تنظیم و در سال 1370 هجری شمسی منتشر گردید. از مزایای این چاپ، افزودن تعلیقات شیخ حر عاملی بر وسائل در پاورقی کتاب و درج شماره مسلسل روایات است.[16]
1. امل الامل، ج1، ص141.
2. برای آشنائی بیشتر با عالمان این خطه،ر.ک: امل الآمل فی علماء جبل عامل از شیخ عاملی.
3. جندب بن جنادة معروف به ابو ذر غفاری(م31) نخستین مبلغ شیعه در منطقه ی شام و لبنان است. شیخ حر در این رابطه می نویسد:«هنگامی که عثمان ابوذر را به شام تبعید نمود، ابوذر مدتی در آن سامان ماند و گروه زیادی به واسطه ی او شیعه شدند. سپس معاویة او را به روستاها تبعید نمود و او به جبل عامل آمد و از آن زمان مردم این منطقه به تشیع رو آوردند». امل الامل، ج1،ص13.
4. همان، ج1، ص142.
5. سید محسن امین حکایتی جالب از ملاقات شیخ حر در اصفهان با شاه صفوی نقل کرده است و می نویسد:« شیخ حر در زمان اقامتش در اصفهان روزی در مجلس شاه سلیمان صفوی رفت و بدون اجازه ی شاه در بالای مجلس و نزد شاه نشست، به طوری که بین او و شاه یک متکا بیشتر فاصله نبود. شاه پرسید: این شخص کیست؟ گفتند یکی از عالمان عرب است به نام محمد بن حسن حر عاملی. شاه به شیخ حر گفت: فرق میان حر و خر چقدر است؟ شیخ بی درنگ پاسخ داد: یک متکا. شاه از حاضر جوابی و شجاعت شیخ یکه خورد». اعیان الشیعة، ج9،ص168.
6. همان،ج9،ص167.
7. مثلا در کتاب الجهاد (جلد 15 وسائل الشیعه) پس از ذکر احادیث فقهی جهاد با دشمن، بحث گسترده ای را تحت عنوان «ابواب جهاد النفس و ما یناسبه» مطرح کرده و در آن احدایث اخلاقی متعددی را در موضوعاتی همچون توکل، تقوا، ورع، عفت، تواضع، و …. ذکر کرده است. این بخش مستقلا با نام ترجمه ی جهاد النفس وسائل الشیعة به چاپ رسیده است.
8. این فوائد عبارتند از:
1. طرق و اسانید شیخ صدوق که معمولا در کتاب من لا یحضره الفقیه نیامده است.
2. طرق و اسانید شیخ طوسی که در آخر تهذیب و استبصار آمده است.
3. طرق و اسانید کلینی و مراد از عده هایی که از آنان نقل حدیث نموده است.
4. ماخذ و منابع کتاب وسائل.
5. طرقی که مؤلف به وسلیه ی آنها از مؤلفان منابع مزبود نقل حدیث می کند.
6. اثبات صحت منابع مزبود.
7. اصحاب اجماع و صاحبان اصول احادیث و جمعی که توسط ائمه توثیق شده اند.
8. قرائنی که موجب وثوق به صدور حدیث می شود.
9. استدلال بر صحت کتب حدیثی که از آنها نقل کرده است و اعتراض به اصطلاح جدید علمای داریه که احادیث را به چهار نوع تقسیم کرده اند.
10. جواب به اعتراضات وارد بر اخباریان.
11. احادیث مضمر و تعیین مضمر عنه (کسی که به جای ذکر نامش از ضمیر استفاده شده است).
12. احوال راویان حدیث به ترتیب حروف الفبا. این بخش کتاب رجالی مختصر و سودمندی است که شیخ حر عاملی در آن راویان بسیاری را توثیق نموده است.
9. سیزده کتاب از کتاب های شیخ صدوق (همانند خصال و علل الشرایع و عیون الاخبار و …) همچنین ارشاد و امالی و مقنعه (همگی از شیخ مفید)؛ امالی و مصباح المتهجد (از شیخ طوسی)، مسائل علی بن جعفر، قرب الاسناد محاسن برقی، نهج البلاغه، تحف العقول، مجمع البیان و کامل الزیارات و …از مصادر شیخ حر عاملی در تألیف کتاب وسائل هستند.
10. وسائل الشیعه، ج 5، ص 85.
11. همان، ص 153.
12. همان، ص 447.
13. همان، ج 6، ص 302.
14.همان،ج4،ص38.
15. الذریعه، ج 4، ص 352.
16. برگزفته از کتاب دانش حدیث، به قلم مدرسان دانشکده ی علوم حدیث.
