مسأله مهدويت و اعتقاد به منجى بشريت يكى از مهمترين و ريشه دارترين مسائل حياتى جهان اسلام است و با ساير مسائل عقيدتى و احكام اسلامى پيوند ناگسستنى دارد.
بيش از 300 آيه از آيات قرآن كريم در احاديث واصله از پيشوايان معصوم عليهم السّلام به مهدى موعود تفسير شده، در كتب تفسير و مجامع حديثى به تفصيل بيان شده است.[1]
در لابه لاى روايات متواترى كه از رسول عالميان و ديگر پيشوايان معصوم صلوات اللّه عليهم اجمعين به دست ما رسيده، كليه اوصاف و تمام جزئيات زندگى آن مصلح آسمانى از ولادت تا ظهور، و از ظهور تا تحقق يافتن آرزوى ديرينه انبياء و اولياى الهى به روشنى ترسيم شده است.
هماكنون بيش از 2000 كتاب مستقل در دست داريم كه در طول قرون و اعصار توسط عالمان با فضيلت پيرامون آن واپسين حجت پروردگار به رشته تحرير در آمده که روايات و مطالب مربوط به حوزه مهدويت را در خود جاى داده که در حدود يك دهم اين آثار توسط علماى اهل سنت تأليف شده است.
نخستين كتابى كه از طرف علماى اهل سنت پيرامون آن حضرت به رشته تحرير درآمده، كتاب اخبار المهدى از عبّاد بن يعقوب رواجنى، متوفّاى 250 هـ. مى باشد.
رواجنى از بزرگان اهل سنت است، بخارى، ترمذى، ابن ماجه، ابو حاتم، بزار و ديگر محدثان اهل سنت از او روايت كرده، همگى به وثاقت او اتفاق نظر دارند.
اهميت كتاب رواجنى در اين است كه اين كتاب پيش از تولّد حضرت بقية اللّه ارواحنا فداه تأليف شده، زيرا رواجنى به سال 250 هـ. يعنى پنج سال قبل از تولد آن حضرت در گذشته است.[2]
شيخ طوسى از كتاب او اخبار المهدى تعبير كرده[3] ولى زركلى از آن: اخبار المهدى المنتظر ياد كرده است.[4]
بعد از رواجنى، ابو العنبس محمد بن اسحاق، از نديمان متوكل، قاضى صيمره، متوفّاى 275 هـ. كتاب مستقلى به نام صاحب الزّمان به رشته تحرير درآورده است.[5]
همزمان با او ابو داود سليمان بن اشعث سجستانى، صاحب كتاب سنن متوفّاى 275 هـ. كتابى به نام: كتاب المهدى نوشت و آن را در ميان كتاب سنن خود، كه يكى از سنن و صحاح ششگانه اهل سنت است، جاى داد.[6]
در قرون بعدى شخصيتهاى برجسته اهل سنت كتابهاى مستقل فراوان در اين رابطه تأليف كرده از خود به يادگار نهادهاند، كه از آن جمله است:
1. ابو نعيم اصفهانى، متوفّاى 430 هـ. كه از آثار اوست:
1) الأربعون حديثا فى المهدى؛
2) كتاب المهدى؛
3) صفة المهدى؛
4) مناقب المهدى؛
5) نعت المهدى؛[7]
2. گنجى شافعى، مستشهد 658 هـ. صاحب كتاب كفاية الطالب فى مناقب على بن ابيطالب.
حافظ ابو عبد اللّه محمد بن يوسف گنجى شافعى كتاب ارزشمندى در اين رابطه تأليف كرده و آن را البيان فى اخبار صاحب الزمان نام نهاده است.[8]
3. مقدسى شافعى، متوفّاى 685 هـ.
يوسف بن يحيى بن على بن عبد العزيز مقدسى سلمى شافعى، كتاب ارزشمندى به نام عقد الدّرر فى أخبار المنتظر تأليف كرده است.[9]
4. جلال الدين سيوطى، متوفّاى 911 هـ.
جلال الدين عبد الرحمن بن ابى بكر سيوطى، كه صدها اثر حديثى و اعتقادى از وى منتشر شده، كتاب ارزشمندى به نام العرف الوردى فى اخبار المهدى به حوزه مهدويت اختصاص داده است.
سيوطى چهل حديث ابو نعيم اصفهانى را تلخيص كرده، در حدود 225 حديث به آن افزوده و اثر ارزشمندى از خود به يادگار نهاده است.[10]
5. ابن حجر مكى، متوفّاى 974 هـ.
ابو العباس محمد بن حجر هيتمى، مشهور به: ابن حجر مكى، صاحب 88 اثر ارزنده، كتابى پيرامون حضرت بقية اللّه ارواحنا فداه تأليف كرده و آن را القول المختصر فى علامات المهدى المنتظر نام نهاده است.[11]
6. متقى هندى، متوفّاى 975 هـ. صاحب كنز العمال.
علاء الدين، على بن حسام الدين، مشهور به «متقى هندى» كتاب ارزشمندى در حوزه مهدويت به نام: البرهان فى علامات مهدى آخر الزمان تأليف كرده است.[12]
7. مقدسى حنبلى، متوفّاى 1033 هـ.
مرعى بن يوسف مقدسى حنبلى، كتاب بسيار ارزشمندى به حوزه مهدويت اختصاص داده، آن را فرائد فوائد الفكر فى الامام المهدى المنتظر نام نهاده است.[13]
8. شوكانى، متوفّاى 1250 هـ. صاحب نيل الأوطار.
محمد بن على بن محمد شوكانى، صاحب 114 جلد اثر ارزنده، كتاب ارزشمندى در اثبات تواتر احاديث مهدويت نوشته و آن را التوضيح فى تواتر ما جاء فى المهدى المنتظر و الدّجال و المسيح نام نهاده است.[14]
9. محمد بن احمد بن اسماعيل (معاصر).
مؤلف كه از شخصيتهاى برجسته اهل سنت است، به سال 1400 هـ. براساس كهنترين منابع اهل سنت كتابى ارزشمند فراهم آورده، آن را: المهدى حقيقة لا خرافة نام نهاده است.[15]
10. عبد العليم بستوى (معاصر).
دكتر عبد العليم بن عبد العظيم بستوى، از اساتيد دانشگاه مكه معظمه، كتاب ارزشمندى پيرامون احاديث حضرت مهدى عليه السّلام گرد آورده، احاديث را به دو بخش تقسيم كرده:
1. احاديث صحيح و معتبر از نظر سند، كه آن را: المهدى المنتظر فى ضوء الاحاديث و الآثار الصّحيحة نام نهاده است.
2. احاديثى كه سند آنها از نظر مؤلف محكم و استوار نيست، و آن را: الموسوعة فى احاديث المهدى الضعيفة و الموضوعة ناميده است.[16]
از آثار بزرگان اهل سنت كه مستقلا پيرامون حضرت مهدى عليه السّلام تأليف شده و تعداد آنها از مرز 200 جلد گذشته، به ده نمونه ياد شده بسنده مى كنيم و اشاره مى كنيم كه در منابع حديثى اهل سنت دهها اثر مستقل پيرامون: فتن، ملاحم و اشراط السّاعه وجود دارد، كه در هريك از آنها فصل مهمى به احاديث مهدويت اختصاص داده شده، كه از هركدام به معرفى يك نمونه بسنده مىكنيم:
1. الفتن
تأليف: نعيم بن حماد بن معاوية بن حارث خزاعى مروزى، متوفّاى 229 هـ. شامل بيش از 2000 حديث از طريق اهل سنت، كه بخش عمده آن به علايم ظهور اختصاص دارد.[17]
2. الملاحم
تأليف: حافظ احمد بن جعفر بن محمد، معروف به: «ابن المنادى» متوفّاى 336 هـ.
شامل 297 حديث پيرامون علايم ظهور.[18]
3. الاذاعة لما كان و ما يكون بين يدى السّاعة
تأليف: سيد محمد صديق بن حسن بن على قنوجى، متوفّاى 1307 هـ.[19]
همچنین جمعى از بزرگان شیعه احاديث موجود در كتب اهل سنت را گردآورى كرده به صورت كتابى مستقل منتشر نمودهاند كه از آن جمله است:
1. سيد صدر الدين صدر، متوفّاى 1371 هـ. در كتابى به نام: المهدى.[20]
2. شيخ نجم الدين جعفر بن محمد طهرانى عسكرى، متوفّاى 1395 هـ. در كتابى به نام: المهدى الموعود المنتظر عند علماء اهل السّنة و الامامية.[21]
3. سيد عبد العزيز طباطبايى، متوفّاى 1416 هـ. در كتابى به نام: المهدى فى السّنّة النّبوية.[22]
4. شيخ مهدى فقيه ايمانى معاصر در كتابى به نام: الامام المهدى عند اهل السّنّة.[23]
[1]. بنگريد به: بحرانى، تفسير البرهان؛ فيض كاشانى، تفسير صافى؛ حسكانى، شواهد التنزيل؛ المحجة فيما نزل فى القائم الحجة؛ شيرازى، المهدى فى القرآن؛ سيد شرف الدين، تأويل الآيات الظاهرة؛ ميرصابرى، الآيات الباهرة.
[2]. بخارى، التاريخ الكبير، ج 6، ص 44.
[3]. شيخ طوسى، الفهرست، ص 192، رقم 540.
[4]. زركلى، الأعلام، ج 3، ص 258.
[5]. ابن نديم، الفهرست، ص 169.
[6]. ابو داود، سنن ابى داود، ج 2، كتاب المهدى.
[7]. چلبى، كشف الظنون، ج 2، ص 1465؛ بغدادى، هدية العارفين، ج 1، ص 75.
[8]. اين كتاب دهها بار در ايران، عراق، تركيه، لبنان و پاكستان چاپ شده، از جمله:
1) چاپ سنگى تبريز، به سال 1324 هـ.
2) چاپ كربلا، به سال 1327 هـ.
3) چاپ استانبول، به سال 1331 هـ.
4) چاپ اصفهان، به سال 1343 هـ.
5) چاپ نجف، به سال 1352 هـ.
6) چاپ نجف، با تحقيقات علامه سيد مهدى خراسان، به سال 1382 هـ.
7) چاپ بيروت، به سال 1397 هـ.
8) چاپ تهران، به سال 1404 هـ.
9) چاپ قم، به سال 1409 ه. با تعليقات استاد سيد محمد جواد جلالى.
10) چاپ بيروت، با تحقيقات استاد فتلاوى، به سال 1421 هـ.
[9]. از اين كتاب نسخههاى خطى فراوان در كتابخانههاى: استانبول، اسكندريه، برلين، سوهاج، قاهره، كربلا، مشهد و نجف اشرف موجود است.
نخستين چاپ آن به همت آيت اللّه كلباسى، با تحقيقات دكتر عبد الفتاح محمد حلو، به سال 1399 ه. در قاهره به چاپ رسيد.
آن چاپ در ايران و لبنان افست شد.- سپس با تحقيقات استاد مهيب صالح عبد الرحمن اردنى به سال 1403 هـ. در رياض، و به سال 1405 ه. در اردن، به عنوان رساله دكتراى ايشان منتشر شد.
و اخيرا چندين بار در قم از سوى مسجد مقدس جمكران چاپ و منتشر شده است.
[10]. اين كتاب پنجاه و دومين رساله، از 78 رساله مؤلف است كه در كتابى به نام الحاوى للفتاوى گرد آمده، دهها بار به چاپ رسيده است.
نسخههاى خطى فراوانى از اين كتاب در كتابخانههاى: استانبول، برلين، بنگلادش، پتنه، صنعاء، قاهره، لكهنو و مكه معظمه موجود است.
[11]. از اين كتاب 35 نسخه خطى در كتابخانههاى عمومى جهان يافت مىشود، مكرر به چاپ رسيده، از جمله دوبار در قاهره:
1) با تحقيقات مصطفى عاشور، به سال 1407 هـ. از سوى مكتبة القرآن.
2) با تحقيقات استاد محمد زينهم محمد، به سال 1407 هـ. از سوى دار الصّحوة.
[12]. از اين كتاب دهها نسخه خطى در كتابخانههاى مهم دنيا موجود است و مكرر به چاپ رسيده است، از جمله:
1) تهران، نشر رضوان، به سال 1399 هـ.
2) كويت، ذات السلاسل، به سال 1408 هـ. با تحقيقات جاسم بن مهلهل ياسين، در دو مجلد و 1039 صفحه وزيرى.
[13]. نسخه دستنويس مؤلف در كتابخانه ملى پاريس موجود است و نسخههاى ديگرى در استانبول و بمبئى موجود است. و با تحقيقات ارزشمند استاد سامى الغريرى، به سال 1424 هـ. در قم به چاپ رسيده است.
[14]. همه دانشمندان معاصر به ويژه وهابيان از كتاب او بهره جسته، در آثار تحقيقى خود تواتر احاديث حضرت مهدى عليه السّلام را از او نقل كردهاند.
قنوجى در الاذاعة، منصور على ناصف در غاية المأمول، عبد المحسن العباد در عقيدة اهل السنة و الأثر و كنانى در رساله رابطة العالم الاسلامى تواتر احاديث مهدويت را از كتاب شوكانى نقل كردهاند.
[15]. اين كتاب دهها بار در مصر، لبنان، عربستان و هلند به چاپ رسيده است.
[16]. هر دو مجلد به سال 1420 هـ. در مكه معظمه و همزمان در بيروت به چاپ رسيده است.
[17]. مكرر به چاپ رسيده، از جمله:
1) با تحقيقات سمير بن امين زهره، مكتبة التوحيد، قاهره، 1412 هـ.
2) با تحقيقات دكتر سهيل زكار، دار الفكر، بيروت، 1414 هـ.
3) با تحقيقات ايمن محمد محمد عرفه، المكتبة الحيدريه، 1424 هـ.
[18]. چاپ دار السيرة، قم، 1418 ه. با تحقيقات عبد الكريم عقيلى.
[19]. در جدّه، مدينه، قاهره و بيروت مكرر به چاپ رسيده است.
[20]. اين كتاب مكرر در ايران و لبنان به چاپ رسيده، به فارسى و انگليسى نيز ترجمه شده است.
[21]. اين كتاب در دو مجلد مكرر در ايران و لبنان به چاپ رسيده و جمعا 992 حديث از منابع اهل سنت گرد آورده است.
[22]. شرح حال نابغه دوران، نادره زمان، محقق طباطبائى رحمه اللّه در منابع فراوان، از جمله: المحقق الطباطبائى فى ذكراه السنوية الاولى در سه مجلد از سوى مؤسسه اهل لبيت، به سال 1417 هـ. چاپ و منتشر شده است.
[23]. مكرر به چاپ رسيده، از جمله در اصفهان،
نوشته: علی اکبر مهدی پور
