بسم الله الرحمن الرحيم
توصيه هاي اخلاقي- اجتماعي امام جواد (علیه السلام) در الفصول المهمه ابن صباغ مالکی
محمد باغچیقی[1]
چکیده
رسول خدا صلي الله عليه و آله در حديث ثقلين امت اسلامي را به پيروي از قرآن و اهل بيت عليهم السلام سفارش نموده است. بديهي است كه تبعيت از قرآن و عترت مبتني بر شناخت آموزه‌هاي آنان است. امام جواد عليه السلام فرزند امام هشتم عليه السلام يكي از مصاديق اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله است كه همچون ساير امامان اهل بیت (علیهم السلام) مورد احترام تمامی آحاد امت اسلامی است. از این رو بسیاری از عالمان مسلمان در آثار خويش، بر مقام والای آن حضرت تاکید کرده و كلام ایشان را به جهت بهره بردن مسلمانان نقل نموده‌اند. تحقيق حاضر با مطالعه موردي كتاب «الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام» نوشته ابن صباغ مالکی از علمای اهل سنت قرن نهم هجری، روايات امام جواد (علیه السلام) را مورد توجه قرار داده است. بر اساس يافته‌هاي پژوهش، بخشي از احاديث ياد شده ناظر به اخلاق فردی و اجتماعی است، كه در اين نوشتار انعكاس يافته است.
واژگان کلیدی: روایات اخلاقی، توصیه های اجتماعی، روایات امام جواد (علیه السلام)، کتب اهل سنت، الفصول المهمه، ابن صباغ مالکی
مقدمه
در احاديث پرشماري پيامبر صلي الله عليه و آله به ذكر مناقب و فضائل اهل بيت عليهم السلام پرداخته و منزلت آنان را به گونه‌هاي مختلف گوشزد نموده است. بر اين اساس منقبت نگاري به عنوان نوعي از آثار علمي در قرون متمادي همواره مورد توجه عالمان اسلامي قرار گرفت. ابن صباغ مالکی يكي از انديشمندان اهل تسنن است كه به اين امر اهتمام داشته و کتاب «الفصول المهمه فی معرفه الائمه (علیهم السلام)» را در اين باره در 12 فصل تاليف نمود. وي هر فصل را به يك امام اختصاص داده و مباحثي نظير تاريخ ولادت، مدت عمر، ويژگي‌ها و فضايل ائمه عليهم السلام و روايات آنها را نقل كرده است. وي هدف خويش را از نگارش اين كتاب، ذخيره‌اي نزد خداوند و سببي بخشش گناهان صغيره و كبيره، عنوان نموده است. (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ج1، ص105) وي در فصل نهم كتاب افزون بر یادآوری برخي از مناقب امام جواد (علیه السلام)، روایات پر شماري از ایشان نقل کرده است كه قسمتي از آن شامل سبك زندگي در عرصه اخلاق فردی و اجتماعی است. نوشتار پيش رو به جهت اهميت اين موضوع در زندگي بشري، احاديث آن حضرت در اين باره را منعكس كرده است.
برخی از توصیه های امام جواد (علیه السلام) درباره اخلاق فردی و اجتماعی
ابن صباغ مالکی در کتاب «الفصول المهمه» شانزده توصيه آن حضرت را نقل نموده كه در دو بخش فردي و اجتماعي قابل پيگيري است:
الف: فردي
- نتيجه اميد بستن به غیر خدا
«مَن انقطع إلى غير اللَّه وكله اللَّه إليه» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1051) هر کسی که از خدا قطع امید کند و به غیر او پناهنده شود، خداوند او را به همان شخص واگذار می کند.
- فایده اعتماد و توکل به خداوند متعال
«مَن وثق باللَّه أراه السرور ، ومن توكّل عليه كفاه الاُمور ، والثقة باللَّه حصنٌ لايتحصّن فيه إلّا مؤمن، والتوكّل على اللَّه نجاةٌ من كلّ سوء وحرزٌ من كلّ عدوّ» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1052) هر كه به خدا اعتماد كند، شادمانی می بیند و هر كه به او توكّل كند، خداوند كارهايش را كفايت كند. اعتماد به خدا، دژی است که تنها مؤمن در آن محافظت می شود و توکل به خدا، نجات یافتن از هر بدی و در امان ماندن از هر دشمنی می باشد.»
- عوامل بدست آوردن رضوان الهی
«ثلاث يبلغن بالعبد رضوان اللَّه تعالى : كثرة الاستغفار ، ولين الجانب ، وكثرة الصدقة» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1055) سه چیز است که بنده را به رضوان الهی می رساند: زیادی استغفار، نرمخویی و بسیار صدقه دادن.
- عوامل دستیابی انسان بر انجام کارهای نیک
«أربع خصال تعين المرء على العمل: الصحّة، والغنى، والعلم، والتوفيق» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1053) چهار عامل موجب دست یابی انسان به اعمال (صالح و نیک) است: سلامتی، توانگری، دانش و توفیق(خداوندی)؛
- آفت عمل کردن بدون علم
«ومَن عمل على غير علم أفسد أكثر ممّا يصلح» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1051) هرکسی که بدون علم (و آگاهی لازم) دست به اقدامی بزند، بیشتر از آنچه اصلاح می کند، تخریب خواهد کرد.
- اثر مستقیم ارتکاب گناهان در کاهش عمر
«موت الإنسان بالذنوب أكثر من موته بالأجل ، وحياته بالبرّ أكثر من حياته بالعمر» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1057) مرگ انسان بواسطه ارتکاب گناهان، بیشتر از مرگ آنان بوسیله اجل است و طول عمر بر اثر نیکوکاری از طول عمر بواسطه عوامل طبیعی زیادتر است.
- عوامل در امان ماندن از پشیمانی
«ثلاث مَن كنّ فيه لم يندم : ترك العجلة ، والمشورة ، والتوكّل على اللَّه عند العزم» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1055) سه چیز است که در هر کسی باشد پشیمان نشود: ترک عجله، مشورت کردن و توکل به خدا در هنگام تصمیم گیری برای انجام دادن کارها؛
- گناه نیک شمردن کار زشت
«من استحسن قبيحاً كان شريكاً فيه.» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1056) هر كس كار زشتى را نيك شمارد، در آن كار شريك باشد.
ب: اجتماعي
- راهکار برون رفت از مشکلات
«لو كانت السماوات والأرض رتقاً على عبد ثمّ أتقى اللَّه تعالى لجعل منها مخرجاً» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1052) اگر درهاى آسمانها و زمین بر کسى بسته شود، با پرهیزکارى و تقوای الهی، راهى براى نجاتش گشوده خواهد شد.
- راه های محبوب شدن در نزد دیگران
«ثلاث خصال تجتلب بهنّ المحبّة: الإنصاف في المعاشرة، والمواساة في الشدّة ، والانطواء والرجوع على قلبٍ سليم.» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1055) سه چیز است که بواسطه انجام دادن آنها میتوان محبت دیگران را به سوی خود جلب کرد: انصاف در معاشرت، همدردى (با ديگران) در خوشى و ناخوشى، و داشتن قلبى پاك(از گناهان).
- اجتناب از همراهی ظالمان
«العالم بالظلم والمعين له والراضي به شركاء» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1055) کسی که آگاه به ظلم است و کسی که کمک کننده بر ظلم است و کسی که راضی به ظلم است، هرسه شریکند.
- شيوه موعظه برادران دینی
«ومَن وعظ أخاه سرّاً فقد زانه، ومَن وعظه علانيةً فقد شانه.» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1056) كسى كه دوستش را در خلوت موعظه كند او را آراســته اسـت، و كسى كه آشكارا (و در برابر دیگران) او را موعظه كند عيبهاى او را بر مـلا كرده است.
- توصیه به ترحم نسبت به ضعفاء
«وارحموا ضعفاءكم واطلبوا من اللَّه الرحمة بالرحمة لهم» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1056) به ضعيفان خود ترحّم كنيد و به واسطه ترحم بر آنان از خداوندمتعال، طلب رحمت نمایید.
- پرهیز از سوء ظن نسبت به دوستان
«لاتفسد الظنّ على صديق (و)قد أصلحك اليقين له.» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1056) مبادا به سبب گمان [بد] در حقّ دوست، یقین خود را درباره خوب بودن وى، فاسد و تباه گردانى!
- ناسپاسی در برابر لطف دیگران، علتی برای ایجاد دشمنی
«كفر النعمة داعية المقت ، ومَن جازاك بالشكر فقد أعطاك أكثر ممّا أخذ منك.» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1056) نـاسـپاسى در برابر نعـمت، سبب دشمنى اسـت و هركس پاداش تو را با شكر نعمت بدهد، پـس آنچـه بـه تـو داده، بيش از آن چيزى است كه از تو گرفته است.
- سكوت جاهلان، عاملی مهم برای در امان ماندن جامعه از اختلافات
«لو سكت الجاهل ما اختلف الناس» (ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، ج2، ص1055) اگر جاهل سکوت کند، مردم اختلاف نخواهند کرد.
جمع بندی
بنابر مطالب پيش گفته، ابن صبااغ مالكي در كنار ذكر مناقب امام جواد عليه السلام، توصيه‌هاي آن حضرت را نيز روايت نمود كه در نوشتار حاضر در دو دسته فردي و اجتماعي عرضه گرديد. در بخش زندگي شخصي، حضرت جواد عليه السلام مواردي نظير: اميد بستن به غیر خدا، فایده اعتماد به خداوند، آفت عمل بدون علم و …. را عامل تباهي زندگي شخصي و در بخش اجتماعي، رعايت تقوا، همراهی نكردن با ستمگران، توجه به افراد ضعيف، پرهیز از گمان بد به دوستان، خاموشي افراد نادان و … ضامن بقاي جامعه دانسته‌اند. اين نوشتار به عنوان گام اول احاديث امام نهم عليه السلام را در عرصه زندگي فردي و اجتماعي در منابع اهل سنت گزارش نمود، شايسته است ديگر جنبه‌هاي سخنان اهل بيت عليهم السلام در منابع اسلامي مورد توجه قرار گيرد.
منابع
ابن صباغ مالکی، (1422ه‌ق)، الفصول المهمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، چاپ اول، قم، دارالحدیث.
[1] . فارغ التحصیل موسسه دارالاعلام لمدرسه اهل البیت (علیهم السلام) قم
